,,Dokąd idą psy, gdy odchodzą?
No bo jeśli nie idą do nieba,
to przepraszam Cię, Panie Boże,
mnie tam także iść nie potrzeba’’
- Barbara Borzymowska ,,Moje psie niebo’’ (fragment)
W lipcu 2024 r. przeczytałem pracę norweskiego pisarza Tora Åge Bringsvædra ,,Hau. Psy, pieski i bestie w baśniach, mitach i wierzeniach ludowych z całego świata’’ (norw. ,,Vov’’).
Autor, urodzony w 1939 r. jest miłośnikiem psów. Jego ukochany czworonóg nazywał się Sheba.
Pies, wywodzący się od wilka, jest najstarszym zwierzęciem udomowionym. Jego wizerunki widnieją już na prehistorycznych malowidłach naskalnych. W książce można znaleźć wzruszające, rzymskie epitafium Margarity (Perły), białej, myśliwskiej suki. Pies jest uniwersalnym symbolem wierności jak Argos, który jako jedyny rozpoznał powracającego z długiej tułaczki Odyseusza 1, walijski Gelert 2 czy francuski św. Guinefort 3. Legenda z Jamajki opowiada o psie, ostrzegającym kobietę, przed zalecającym się do niej mordercą. Wierne zwierzę szczekało nawet wtedy gdy właścicielka spaliła je na popiół. Zlekceważenie ostrzeżenia skończyło się dla niej śmiercią z rąk mordercy. W indiańskim micie z Ameryki Północnej pies towarzyszył najwyższemu bóstwu jeszcze przed stworzeniem świata. W indyjskim eposie ,,Mahabharacie’’, Judisztira, wódz Pandawów poległych pod Kurukszetrą, odmówił Indrze pójścia do nieba, jeśli nie będzie tam miejsca dla jego psa (por. motto posta).
Na przestrzeni tysiącleci wiele bóstw miało związek z psami.
Już w starożytnym Egipcie bóg śmierci i mumifikacji, Anubis był przedstawiany z głową padlinożernego szakala. Niektóre źródła mówią tu jednak o psiej głowie.
Hadesowi służył groźny, trójgłowy Cerber, strażnik świata zmarłych. Jego uprowadzenie było jedną z prac Heraklesa. Również Eneasz napotkał w zaświatach Cerbera, którego Sybilla obłaskawiła miodowymi ciastkami 4.
Hekate, grecka bogini magii włóczyła się nocami w towarzystwie psów i sama potrafiła przybierać psią postać.
Asklepios, grecki bóg medycyny posiadał psa, leczącego choroby lizaniem. Również w jego świątyniach przebywały psy, pomagające pacjentom w powrocie do zdrowia (jak widać początki dogoterapii sięgają już starożytności!).
W syryjskiej legendzie Jezus i Judasz znali się już w dzieciństwie. Judasz był opętany i uderzył Jezusa w bok, po latach przebity włócznią. Wówczas szatan wyszedł z Judasza pod postacią czarnego psa. Czarne psy często mają konotacje demoniczne, choć w Rosji większy lek budzą psy białe.
W mitologii skandynawskiej bogini Hel, córce Lokiego służył straszliwy Garm, germański odpowiednik Cerbera 5. Pilnował wrót Nilfheimu, świata zmarłych śmiercią nieheroiczną.
W mitologii perskiej pies był stworzeniem Ahura Mazdy (Ormzuda). Jednoznacznie należał do sił Dobra.
Bairawa (gniewny aspekt indyjskiego boga Śiwy) dosiadał psa jako swojej wahany (wierzchowca).
Bogini Parwati (żona Śiwy) dotknęła dłoni wybrudzonymi sadzą psiego pyska, czyniąc go czarnym. W ten sam sposób powstały pręgi tygrysa 6.
Jama, indyjski bóg zmarłych miał na swoje usługi dwa czterookie psy, Szarwarę i Szjamę, które wcześniej należały do Indry.
Gluskap, bóg Indian z Kanady miał dwa pieski, mieszczące się w dłoni. Błyskawicznie rosły i stawały się groźne, kiedy ich pan potrzebował ich pomocy.
Psy należące do eskimoskiej bogini Sedny 7 odgryzły stopy jej ojcu, Angucie. Ukarały go w ten sposób za to, że pozbawił córkę palców, zamienionych później w morskie ssaki i ryby.
Xolotl był azteckim bogiem Gwiazdy Wieczornej, bratem Quetzalcoatl i strażnikiem krainy zmarłych (Mictlanu) przedstawianym w psiej postaci.
Związki z psami posiadali również prorocy i święci różnych religii.
W jednym ze swoich poprzednich wcieleń Budda był wodzem stada bezpańskich psów. Znając ludzką mowę obronił zdziczałe psy przed gniewem króla. Władca chciał bowiem ukarać je śmiercią za zniszczeniem uprzęży. Tymczasem winne szkody były psy mieszkające w pałacu.
Dwa charty afgańskie zabrane przez Noego na arkę, uratowały wszystkich jej pasażerów, zatykając długimi pyskami szczeliny, przez które wlewała się woda. Legenda ta pochodzi z Afganistanu.
Biblijnemu Tobiaszowi oprócz Archanioła Rafała, towarzyszył w wędrówce również pies. Epizod ten został zapożyczony z kultury greckiej, bowiem dla starożytnych Izraelitów, zdziczałe psy były niebezpiecznymi szkodnikami, a nie przyjaciółmi.
Chrześcijańska legenda o siedmiu śpiących z Efezu została zaadoptowana przez muzułmanów. W tradycji islamu śpiących (niekoniecznie siedmiu) strzegł pies Katmir. Należał do zwierząt, które zostały umieszczone w muzułmańskim raju. 8
Mahomet nakazał zabijać psy (zwłaszcza czarne) oprócz hodowanych w celach użytkowych np. do polowań.
Narodziny św. Dominika zwiastował sen jego matki o białym psie w czarne łaty, trzymającym w psyku pochodnię, od której zajął się cały świat. Stąd miała się wziąć etymologia zakonu dominikanów od ,,Domini canes’’, czyli psy Pańskie.
Św. Roch posiadał wiernego psa, który nie opuścił go nawet, gdy zachorował na dżumę.
W wierzeniach ludowych z Ameryki Łacińskiej patronem psów jest św. Łazarz, ewangeliczny żebrak, któremu psy lizały wrzody.
W książce opisana jest cała galeria fantastycznych psów oraz istot posiadających psie części ciała.
Olbrzymi pies Tiangou z mitologii chińskiej powodował zaćmienia Słońca, pożerając to ciało niebieskie.
W wierzeniach ormiańskich aralezy były dobrymi duchami, które pod postacią wielkich psów (niekiedy skrzydlatych) liżąc przywracały siły rannym herosom. 9
Pesanta była demonicznym, czarnym psem z Katalonii, wyróżniającym się posiadaniem stalowych łap.
Na Hebrydach zwiastunem śmierci było ujrzenie Białego Psa.
Na wyspie Man straszył czarny pies nazywający się Moddey Dhoo.
W Irlandii opowiadano o Cu Sith, czarnym (a niekiedy też zielonym 10) psie, który porywał ludzi o królestwa wróżek (sidhe).
W czasie angielskiej wojny domowej w XVII wieku sławę zdobył Boy, biały pudel, należący do księcia Ruperta. Pies towarzyszył mu w bitwach ze stronnikami parlamentu. Przesądni purytanie widzieli w pudlu diabła lub lapońską czarownicę i przypisywali mu chwytanie kul zębami. W legendzie o Fauście postać czarnego pudla przybrał diabeł Mefistofeles.
W baśni Andersena ,,Krzesiwo’’ żołnierz zyskał pomoc trzech straszliwych psów o olbrzymich oczach. Strzegły skarbów i można je było wzywać za pomocą tytułowego krzesiwa. Psy zabiły wrogów żołnierza i umożliwiły mu ślub z królewną.
Scylla (piękna kobieta, ukarana przez czarodziejkę Kirke przemianą w morskiego potwora) posiadała wiele psich głów wokół pasa.
W średniowieczu ogromną popularnością cieszyły się legendy o kynokefalach, ludziach z psimi głowami (znane już w starożytności). 11 Mówiły o nich relacje Adama z Bremy, Marca Polo 12 i Johna de Mandeville’a 13, a także etiopski apokryf o apostołach Bartłomieju i Andrzeju oraz legenda o św. Krzysztofie. 14 Wierzenia te wpłynęły na powstanie potwornego Psoglava z wierzeń serbskich. 15
W mitologii perskiej władca ptaków Senmurw (Simurg) był hybrydą wielobarwnego ptaka i psa. Zaopiekował się porzuconym w dzieciństwie, albinosem Zalem, który później wyrósł na herosa.
W wierzeniach eskimoskich adlety były hybrydami ludzi i psów.
Z psami wiąże się wiele legend ajtiologicznych (wyjaśniających pochodzenie różnych zjawisk).
W dawnych wierzeniach chińskich pekińczyki były potomkami lwa i małej małpki, lub nawet … lwa i motyla (!).
W rumuńskiej legendzie przyczyną wrogości między psem a kotem były myszy, które zjadły dokument o podziale obowiązków. Na Filipinach kot zgubił pierścień podczas wspólnej przeprawy przez rzekę, zaś w wersji koreańskiej kot zgubił drogi kamień.
W Rumunii opowiadano również o stworzeniu kobiety z psiego ogona (podobny przekaz jest znany również polskim góralom).
Indyjska legenda tłumaczy długotrwałą kopulację psów tym, że kobieta i suka wymieniły się pochwami. Suka otrzymała zębatą waginę.
Istnieją też przekazy o miłosnych związkach psów i ludzi. W irlandzkiej baśni kobieta pokochała księcia zaklętego w białego psa, w szwedzkiej zaś – w psa z kulawą nogą. Biali ludzie byli potomkami Eskimoski i psa. W Japonii mówiący pies wprowadził mężczyznę w zasadzkę, aby zdobyć jego żonę. Kobieta pozbawiła jednak zalotnika mowy, sypiąc na niego popiół.
Autor przytacza również przykłady popkulturowe takie jak: Pluto, 101 dalmatyńczyków, Beethoven, Lassie, Rin – Tin – Tin i inne. Pisze również o Peritasie, psie Aleksandra Wielkiego oraz o Łajce.
Szczerze podziwiam erudycję Autora :). Jedyne zastrzeżenia dotyczą niewłaściwych nazw niektórych zwierząt jak pantery zamiast pum w Ameryce Północnej i mrówkojad zamiast pangolina na Bali.
1 Odsyłam do posta: ,,Odyseja’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Gelert’’.
3 Odsyłam do posta: ,,Św. Guinefort’’.
4 Odsyłam do posta: ,,Eneida’’.
5 Imię Garm nosił na jego cześć pies należący do tytułowego bohatera powiastki ,,Gospodarz Giles z Ham’’ J. R. R. Tolkiena, którą zrecenzowałem na tym blogu.
6 Zainteresowanych inną indyjską legendą ajtiologiczną na temat tygrysów, odsyłam do posta: ,,Dlaczego tygrys ma pręgi?’’
7 Odsyłam do posta: ,,Sedna’’.
8 Odsyłam do postów: ,,Święty pies islamu’’ i ,,Zwierzęta w muzułmańskim raju’’.
10 To właśnie cu sit były pierwowzorami Zielonych Psów, tytułowych bohaterów mojego opowiadania fantasy, które można przeczytać w zbiorze ,,Wymrocze tom I Ery I – X’’.
11 Odsyłam do posta: ,,Historia Psiogłowców’’.
12 Odsyłam do posta: ,,Opisanie świata’’.
13 Odsyłam do posta: ,,Podróże Jana z Mandeville’’.
14 Ta ostatnia legenda zainspirowała twórców niemieckiego komiksu fantasy ,,Reprobus’’, zrecenzowanego na tym blogu.
15 W ,,Zakonie Smoka’’, zrecenzowanej na tym blogu powieści fantasy serbskiego autora Alaksandara Tesicia, psiogłowcy pełnia funkcję tolkienowskich orków. Istoty te występują również w wierzeniach rosyjskich i ukraińskich, o czym można przekonać się z książki Iwony Czapli ,,Baśnie wschodniosłowiańskie’’ (również zrecenzowanej na tym blogu).