Coś o samorządzie 2

To jest mój kolejny tekst napisany w ramach studiów, również o tematyce samorządowej.

Geneza samorządu terytorialnego

Samorząd to samodzielne i niezależne zarządzanie przez obywateli grupowanych ustawowo. Istnieją dwie inne definicje samorządu terytorialnego. W myśl teorii wolnej gminy, samorządem terytorialnym nazywamy lokalną władzę administracyjną, działającą przez organa wybieralne. W myśl państwowej teorii samorządu lokalnego, samorząd to związek publicznoprawny, bazujący na ustawach państwowych i idei udziału społeczeństwa w administracji państwa.

Znamy samorząd zakładowy i administracyjny. Samorząd zakładowy tworzy grupa obywateli niezwiązanych osobnym stosunkiem członkowskim, czego przykład stanowi dawny samorząd uniwersytecki. Samorząd korporacyjny tworzą członkowie danej korporacji. Ich członkostwo jest przymusowe; wynika automatycznie z racji przynależności do danej grupy np. zawodowej, związanej z miejscem zamieszkania i wynika z mocy prawa. Samorząd ów dzieli się na terytorialny i specjalny. Wyróżniamy dwa typy samorządu terytorialnego: wspólnotowy, będący naturalnym zjawiskiem społecznym, nie powołany przez władzę centralną i stanowy o charakterze pełnoprawnym. Był on powszechny - obejmował wszystkich obywateli na danym terenie. Samorząd specjalny dzielił się na gospodarczy i zawodowy. Samorząd gospodarczy powstał w pierwszej połowie XIX wieku. Jego przykładem były izby handlowo - przemysłowe w Królestwie Polskim. Owe izby brały udział w decyzjach, dotyczących życia gospodarczego. Potem powstały izby rzemieślnicze i rolnicze; te ostatnie działały jedynie w zaborze pruskim. W II RP, w latach 1927 - 1929 nastąpiła unifikacja samorządu gospodarczego, przejawiająca się w powołaniu izb przemysłowo - handlowych (powoływanych przez ministra przemysłu i handlu, w 1935 roku było ich 10), rolniczych (13 w 1935 roku) i rzemieślniczych (17 w 1935 roku). Izby te były rzecznikiem interesów poszczególnych działów gospodarki wobec administracji państwowej, prowadziły szkoły zawodowe, oraz wypełniały funkcje zlecone przez państwową administrację gospodarczą. Samorząd zawodowy stanowiły izby adwokackie, notarialne, lekarskie, lekarsko - dentystyczne, aptekarskie i lekarsko - weterynaryjne. Nadzór nad nimi sprawowały Naczelna Izba Lekarska, Lekarsko - Dentystyczna, Lekarsko - Weterynaryjna i Naczelna Rada Aptekarska. Izby dysponowały organami uchwalającymi (walne zebranie, ogólne zebranie radców, lub rada), organami zarządzającymi (zarządy), komisjami rewizyjnymi i sądami dyscyplinarnymi.

Najstarszych początków samorządu można by szukać już w czasach prehistorycznych, upatrując ich we współdziałaniu gromad pierwszych ludzi. Samorząd pojmowany w szerszym znaczeniu zaistniał w Europie późnego średniowiecza, aż zlikwidował go absolutyzm. Ponownie zaistniał w państwach kapitalistycznych. Dla samorządu nie było miejsca w systemach totalitarnych; komunistycznym i faszystowskim, tworzących państwa ściśle scentralizowane. Nowoczesny samorząd czerpie z idei rewolucji francuskiej, liberalizmu politycznego i XIX - wiecznego konstytucjonalizmu prawniczego.

Istnieją dwie teorie wyjaśniające genezę samorządu terytorialnego, oparte na różnych stanowiskach wobec centralizacji, wywiedzionych z retrospekcji.

Teoria naturalistyczna (teoria wolnej gminy) zawiera wpływy oświeceniowe, opiera się na filozofii prawa natury, kładzie nacisk na rolę i znaczenie gminy. Owa teoria zakłada, że gmina jest jednostką pierwotną, starszą niż państwo, które zaczęło działać, dopiero po powstaniu pierwszych gmin. Gmina powinna być niezależna od państwa, lub przynajmniej równorzędna. Wpływem liberalizmu w tej teorii jest postulat powiązania samorządu z administracją państwa, w myśl zasady, że centralizm i wolność osobista są sprzeczne. Ideałem jest decentralizacja administracji. Teoria wolnej gminy jako czwartej władzy znalazła swe odbicie w konstytucjach z lat 1789, 1830 i 1848. Samorząd jako czwarta władza, występował w nich w nich, jako alternatywa dla absolutyzmu. Stanowiło to nawiązanie do idei ,,prawa naturalnego" Johna Locke'a. Zadaniem państwa miała być ochrona gminy, tej zaś - udział w formowaniu państwowości. Zdaniem markiza d'Argensona, Turgota, Thoureta i Aretina von Rottecka gminy były starsze od instytucji państwa, potem zaś działały równolegle, przy czym państwo ignorowało gminy. Wnioskując państwo i gminy powinny być zupełnie niezależne. Z czasem burżuazja odeszła od idei wolnej gminy, chcąc podporządkować samorządy państwu. Samorządy zbudowane w myśl teorii wolnej gminy są charakterystyczne dla Wielkiej Brytanii i USA. W Anglii nigdy (nawet w okresie absolutyzmu) nie było administracji scentralizowanej, zaś samorządy w tym państwie istniały już w średniowieczu. Angielscy urzędnicy samorządowi podlegali jedynie samorządowym radom i komisjom, które podlegają jedynie wyborcom i sądom. W Europie kontynentalnej przejawem zastosowania teorii wolnej gminy była autonomia różnych rejonów, na przykład w federacyjnych Austro - Węgrzech.

Teoria państwa (państwowa teoria samorządu lokalnego) powstała u schyłku XIX wieku, zawiera wpływy konstytucjonalizmu prawniczego i interwencjonizmu państwowego. Owa teoria kładzie nacisk na w pełni państwowy charakter samorządu, w czym posiłkuje się obserwacjami samorządów sobie współczesnych i wnioskami płynącymi z dzieł antycznych. Na ich podstawie stwierdza, iż samorząd nie mógł zaistnieć inaczej, jak tylko z woli państwa. Państwa starożytne były centralistyczne, zaś idee decentralizacji miały zrodzić walki polityczne, wpływy nowych idei, odgórne decyzje niektórych władców, spore różnice między ludnością podbitą, a napływową i często stąd płynąca specyfika stosunków miejscowych, czy też chęć przerzucenia kosztów utrzymania państwa na samorząd. Zdaniem zwolenników tejże teorii, początek prawdziwego samorządu przypada na przełom XVIII i XIX wieku. Samorządy działające w myśl teorii państwowej są charakterystyczne dla Europy kontynentalnej. Samorządy w tym rejonie były słabsze niż na Wyspach Brytyjskich i w USA, charakteryzowały się dualizmem. Przejawiał się on w współrządzeniu samorządu razem z urzędnikami państwowymi (w polskich miastach królewskich władze samorządowe współdziałały z państwową Komisją Policji). Oprócz dualizmu charakterystyczne dla kontynentu były cenzusy majątku i wykształcenia, (np. ordynacja miejska z 1791 roku w Polsce dawała prawa wyborcze w miastach tylko posesjonatom) oraz wzrost interwencjonizmu państwa.

Jaki wpływ na samorządy wywarły rewolucje francuska, belgijska i Wiosna Ludów? Owe potężne ruchy społeczne likwidując feudalizm, równocześnie zadały klęskę ustrojowi biurokratycznemu. Powołały nową administrację - samorząd pojawił się we Francji, Belgii, Prusach, Austrii i w innych państwach. Owe rewolucje postulowały udział społeczeństwa we władzy publicznej, a samorząd lokalny powstał, by im to umożliwić. Idee samorządowe rewolucji francuskiej wywarły również wpływ na początki samorządu polskiego. W XVIII wieku twórcy polskiego samorządu czerpali z idei rewolucji francuskiej, oryginalnych koncepcji polskich i zachodnioeuropejskich. Zaowocowały one ordynacją miejską z 17 kwietnia 1791 roku o miastach królewskich. Przewidywała prawo miast do samorządu z uwzględnieniem sądownictwa, co było echem postulatów rewolucyjnej Francji.