,,Słowiańskie bogi i demony''

,,Trentowski Bronisław, pol. filozof i pedagog, (1808 – 1869), pochodził z Podlasia, był nauczycielem w prowincjonalnej szkole. 1831 brał udział w powstaniu, następnie osiadł w Niemczech. Studjował filozofję we Fryburgu i Badenji. W dziełach przedstawiał T. w wyczerpujący sposób swój pogląd na świat. Głównem dążeniem jego filozofji była uniwersalność. Nie odpowiadał mu realizm, ani idealizm, usiłował przejść do syntezy. Podkreślał przeciwieństwo pomiędzy narodami germańskiemi (skłonnemi do idealizmu) i romańskiemi (skłonnemi do realizmu), a Słowianami; usiłował torować drogę dla syntezy słowiańskiej. Dzieła: ‘Grundlage der univerallen Philosophie’ (1837), ‘Vorstudien zur Wissenschaft der Natur’ (1840), ‘Chowanna’ (1842, 2 t.), ‘Myśli’ (1844), ‘Demonomania’ (1844 – 45), ‘Wizerunki duszy narodowej’ (1847, pod pseudonimem Ojczyźniaka), ‘Przedburze polityczne’ (1848); po śmierci wyszedł ‘Panteon wiedzy ludzkiej’ (1873 – 81, 3 t.) [...]’’ - ,,Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga tom 17 Szkocka literatura do Victor’’

O Bronisławie Trentowskim dowiedziałem się po raz pierwszy w gimnazjum czytając o jego dziele ,,Chowanna’’ w książce o historii polskiego sportu. W 2006 r. czytając ,,Religię Słowian’’ Andrzeja Szyjewskiego poznałem pochodzący z pracy ,,Bożyca’’ Trentowskiego mit o Trygławie urywającym sobie głowy. Około 2010 r. na blogu Czesława Białczyńskiego znalazłem obszernego posta o Bronisławie Trentowskim i jego mitologii (Białczyński uważa go za masona).

W sierpniu 2019 r. przeczytałem pracę Tadeusz Linknera ,,Słowiańskie bogi i demony. Z rękopisu Bronisława Trentowskiego’’, będącą prezentem na moje 33 urodziny ;). Co wiemy o Autorze?

,,TADEUSZ LINKNER, ur. 29 stycznia 1949 w Chojnicach, profesor nauk humanistycznych, pracownik Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się historią literatury Młodej Polski, a ponadto mitologią słowiańską w literaturze, literaturą regionalną Kaszub i Kociewia, edytorstwem, krytyką literacką.
Jest autorem, edytorem i współredaktorem blisko pięćdziesięciu książek, w tym piętnastu autorskich, m.in.: ‘Z mare tenebrum na słoneczny Hel. W kręgu myśli bałtycko – pomorskiej Tadeusza Micińśkiego’ (1987), ‘Mitologia słowiańska w literaturze Młodej Polski’ (1991), ‘Z literatury Młodokaszubów. Aleksander Majewski. Studia i szkice’’ (2013), ‘Z lirycznej i epickiej twórczości Leona Heykego’ (2015), ‘Publicystyka Stanisława Przybyszewskiego w Wolnym Mieście Gdańsku’ (2015), ‘Z juweniliów Tadeusza Micińskiego’ (2016), ‘(Za)poznawanie Żeromskiego’ (2017)’’ - z blurbu.

,,Słowiańskie bogi i demony’’ to książka opublikowana po raz pierwszy w 1998 r. Omawia dotąd nieopublikowaną pracę Bronisława Trentowskiego ,,Wiara słowiańska albo etyka piastująca wszechświat’’ (trzeci tom religioznawczego traktatu ,,Bożyca’’). Trentowski pisząc swe dzieło opierał się na ówczesnym stanie wiedzy o religii słowiańskiej, zaś ,,białe plamy’’ zapełniał bogatą, poetycką wyobraźnią. Joachim Szyc (1824 – 1896) pisząc pracę ,,Słowiańscy Bogowie’’ splagiatował hasła napisane przez Trentowskiego na potrzeby wileńskiego słownika. Mitologia Trentowskiego jest politeistyczna, kładzie nacisk na równowagę między działaniami poszczególnych bóstw, a jednocześnie zawiera liczne nawiązania do chrześcijaństwa min. do dogmatu o Trójcy Świętej

1. Triada najważniejszych bogów:

Jesse – najwyższy bóg, który stworzył świat jesienią. Poświęcone mu były jesion i kukułka. Mieszkał na Słońcu lub za gwiazdami w krainie przypominającej baśniowe Indie.

Trygław (Trigla) – androgyniczny bóg o trzech głowach. Urywając sobie kolejne głowy stworzył trzy typy bogów z krwi białej, czarnej i czerwonej. Jest to przykład mitu pierwotnej ofiary umożliwiającej zaistnienie światu, reprezentowany przez takie istoty jak: Tiamat (Mezopotamia), Purusza (Indie) i Ymir (Skandynawia).

Halu – stwórcze słowo, które ,,zamarza zimą, a odtaje wiosną’’. Od niego wywodzi się okrzyk ,,hola!’’.

2. Biali bogowie:

Białboh – wódz białych bogów, bóg światła, dobra i cnoty.

Światowid (Świętowit) – solarny bóg czterech pór roku. Miał na nożu wyrytego żuka, co nasuwało analogie z egipskim Ozyrysem i skarabeuszem.

Nocena – lunarna bogini darząca urodą.

Jutroboh i Juternica – dzieci Świętowita i Noceny odgrywające rolę Gwiazdy Porannej i Jutrzenki.

Zdar i Wieczernica – dzieci Świętowita i Noceny; dwie gwiazdy wieczorne.

Swiezdy – dzieci Świętowita i Noceny, bóstwa gwiazd.

Tęcza – boginka służąca Świętowitowi i zdobiąca szaty Noceny.

Swicz – bóg dnia, szczególnie czczony w Nowogrodzie.

Kolada – bóg o wielu głowach zaczynający Nowy Rok.

3. Czarni bogowie:

Czernoboh – bóg ciemności i zła walczący z Białobohem. 

Chworz – antagonista Światowida; wielki, skrzydlaty smok powodujący zaćmienia Słońca.

Semergla – smoczyca; żona i siostra Chworza, wróg Noceny. Usiłowała pożreć Księżyc i sprowadzała mróz.

Stryboh i Stryba – smoki, dzieci Chworza i Semergli walczące z Jutrobohem i Jutrenicą.

Mrakonos i Mrakota – smoki walczące ze Zdarem i Wieczernicą.

Stwolimy – dzieci Chworza i Semergli. Należały do nich czarne olbrzymy i olbrzymki (Stwolnice) walczące ze Swiezdami.

Hładolej – czarny olbrzym; bóg ciemności, zimna i głodu.

Merot – bóg śmierci wyobrażany jako kościotrup z kosą.

4. Czerwoni bogowie:

Ham – bóg o baranich rogach jak egipski Amon; mediator między Białobohem a Czarnobohem, szczególnie czczony w Hamburgu. Od jego imienia pochodzi słowo: ,,hamować’’.

Ładon – bóg ładu, mediator między Świętowitem a Chworzem; władca Znaków Zodiaku.

Łada – siostra i żona Ładona. Zajmowała się mediacją między Noceną a Semerglą, a ponadto była boginią urody.

Lel – syn Ładona i Łady; mediator między Jutrobohem i Juternicą a Strybohem i Strybą. Odpowiadał za wschód Słońca.

Polel – brat bliźniak Lela; mediator między Zdarem i Wieczernicą a Mrakonosem i Mrakotą. Odpowiadał za zachód Słońca.

Kuślak – syn Ładona i Łady, władca Syriusza i stwórca Zodiaku. Godził ludzi, oraz odgrywał rolę psychopompa prowadzącego ich dusze przed tron Jessy. Później dusze te zamieszkiwały na gwiazdach.

Dyblik – mediator między Swiczem a Hładojem; dawca ognia porównywalny z Prometeuszem.

Dziewa (Żywia) – siostra i żona Hama. Zajmowała się mediacją między Koladą a Merotem. Była boginią życia, która stworzyła wody, lasy, zwierzęta i ludzi.

5. Królestwo niebieskie:

Perun – bóg burzy wymierzający piorunem sprawiedliwość. Poświęcony był mu dąb, z dni tygodnia zaś – poniedziałek.

Harwit (Jarowit) – bóg wojny i zwycięstwa o pięciu głowach.

Budzisz – bóg wojennej pobudki, któremu poświęcona była gęś (nawiązanie do legendy o gęsiach kapitolińskich).

Barewit (Borowit) – bóg wojennego zniszczenia.

Porewit – bóg łupów. Miał 3 – 5 głów i nie nosił oręża.

Radogost – bóg gościnności; miał tarczę z wizerunkiem potwornej głowy.

Dadźbóg – towarzysz Radogosta nagradzający za gościnność. Jego świętym ptakiem był bocian.

Chason – bóg muzyki i tańca. Jego świętym ptakiem był słowik.

Piewalice, Marliwki i Wiedostki – trzy klasy słowiańskich muz odpowiadające za muzykę, mrzonki i wiedzę.

Baj – bóg opowieści i bajarzy.

Radamas – bóg dobrej rady.

Lubicz – bóg miłości; jego symbolem było zielone jajo – afrodyzjak działający na kobiety.

Godun – bóg uroczystości weselnych. Reliktem jego kultu miały być andrzejki.

Poroniec – bóg czuwający nad nienarodzonymi dziećmi (Trentowski był prolajferem co mnie cieszy ;).

Pust – bóg alkoholu.

Dobrogost – herold bogów i opiekun sztuk pięknych.

Sławina – najstarsza córka Dziewy i żona Peruna. Była królową nieba i ziemi, oraz patronką Słowian, których broniła przed gniewem męża.

Tora – bogini wojowniczka darząca kobiety odwagą.

Żywiena (Bożena) – bogini płodów rolnych czczona w czasie dożynek. Towarzyszyły jej pomniejsze bóstwa agrarne: Sejwina (Seja), Woluta (Wolusia) i Czur (Czurpan).

Daszba (Dola) – bogini szczęścia.

Mudrzena – żona i siostra Chasona, bogini mądrości i sprytu, której atrybutem był lis.

Marza - ,,bogini kobiecej pilności’’.

Przyśniena – bogini sprawiedliwości szczególnie czczona w Czechach.

Dziedzilia (Krasopani) – towarzyszka Lubicza, bogini piękna i wdzięku.

Cyca – bogini karmienia piersią.

Złota Baba – bogini akuszerka, czczona w czasie Babiego Lata (w październiku).

Kupała – towarzyszka Pusta, bogini letniego przesilenia i ziół leczniczych.

Sobota – od słowa ,,sobić się’’ , bogini ziół leczniczych czczona 24 czerwca.

Ciota – posłanka bogów, bogini białej magii, jej atrybutem była ,,wrona siodłata’’. Miała postać miłej kobiety w podeszłym wieku. Od jej imienia pochodzi słowo ,,ciotka’’.

Ohnien – chromy bóg ognia i miłości. Jego podwładni to Ogniany (rasa mitycznych kowali) i Ogniwaczek – bóg odradzający się jak feniks z popiołów.

Pogoda – bogini pogody; miała postać pięknej i młodej dziewczyny o niebieskich skrzydłach, noszącej wieniec z niebieskich kwiatów.

Wołos (Weles) – włochaty bóg pasterzy i miłośnik muzyki.

Honiło (Hennil) – pomocnik Welesa w wypasaniu zwierząt. Jego atrybutem był kij zakończony ręką trzymającą żelazną obręcz.

Oźwiena – kochanka Wołosa; bogini echa, rozgłosu, sławy i zakochanych.

Ohlas – czeski i słowacki duch lasów i gór przedrzeźniający ludzkie głosy.

Jodut – kraiński bóg siły, jazdy konnej i starych kawalerów.

Dziewanna – bogini dziewictwa szczególnie czczona przez Wandę.

Jesiznik – bóg przemocy, zarazem ostrzegający ludzi przed niebezpieczeństwami.

Pryja – bogini przyjaźni.

Rad i Tolistowoj – bogowie radości i pocieszenia.

Wesna – bogini wiosny, młodości, kwiatów i radości, której poświęcony był skowronek.

Morena – bogini jesieni i starości.

Krasnoludki – domowe duszki w czerwonych czapeczkach sprzyjające ludziom.

Hospodarzyczek – król bóstw domowych, któremu podlegały: Sietyk i Skrzat, Obranitel, Ank, Pidymużyk, Fermensewl, Zedut, Zelman, Ipaboh, Isetki, Dzieduszka, Domownik, Chochlik, Popiele (miały postać popielatych kotów) i Przybek.

6. Królestwo wodne:

Wodan – król wszystkich wód, czczony przez żeglarzy, flisaków i rybaków, a także rolników i dziewczęta.

Widlon – król rzek.

Muran – król mórz.

Mokosz – sługa Wodana odpowiedzialny za opady deszczu.

Pogwizd – sługa Wodana; skrzydlaty bóg wiatru, w Krainie zwany Fertunz.

Pochwist – sługa Wodana, bóg trąb powietrznych.

Jeziernin – król jezior.

Swiatybór – bóg roślin i lasów, uzbrojony w siekierę. Potrafił zamieniać się w niedźwiedzia. Służyły mu: Lesie, Turosik, Stuacz i Polkan (Połkoń).

Niehoda – żona Wodana; bogini wód mająca też władzę nad upałem i mrozem.

Mokośla – żona Mokosza, bogini mgieł, deszczów i wszelkiej niemiłej wilgoci. Służyła Niehodzie.

Marna – bogini deszczu.

Fertuna – bogini wilgotnego powietrza.

Leluja – bogini niezamarzających zimą górskich potoków. Jej atrybutem była lilia.

Dziewonia – dziewicza bogini lasów, której służyły Drzewice (nimfy drzew).

Bogunki – rzeczne nimfy z orszaku bogini Lelui. Pochodziły z rzeki Bug. Później skolonizowały Narew, Wisłę, San, Pilicę i inne polskie rzeki.

Rusałki – rzeczne nimfy związane z Dnieprem (Rusem). Zadawały zagadki i potrafiły załaskotać na śmierć.

Zapadliski – nimfy jezior np. Goplanka, Lubikówna, Żarnowiczanka czy Świtezianka. Były to kobiety pokutujące za swoje grzechy (jeziora tworzył Peklenc zamieniając w nie grzeszne osady ludzkie).

Strzygony i Strzygi – odpowiedniki inkubów i sukubów powstające z dusz dzieci z nieprawego łoża. Mogły przybierać postać błędnych ogników na bagnach lub skrzydlatych dzieci. Karały rozpustników.

Haiłki (Gaiłki) – wodne lub leśne duchy o niemiłym głosie hałasujące przed burzą. Kryły się w tataraku.

Majki – leśne nimfy z orszaku Dziewonii, które urządzały kocią muzykę pod oknami rozpustników.

Dziwożony – włochate karlice o wielkich piersiach używanych do prania. Nosiły czerwone czapki. Podmieniały nieślubne dzieci, a czasem porywały także niewierne lub nieposłuszne żony.

Blawory – wężokształtne duchy wilgoci, które strzegły jaskiń. Ich królem był rogaty wąż Rohata Waka, który nosił koronę i zwoływał swych poddanych gwizdem.

Dubowy Strom – wrogi ludziom król dębów przypominający nieco niemieckiego Króla Olch.

Czudy (Cudaki) – morskie potwory, którymi władał Morski Car.

7. Królestwo piekielne (zamieszkujące je bóstwa i demony pod pewnymi względami przypominały diabły z ,,Mistrza i Małgorzaty’’ Michaiła Bułhakowa ;):

Peklenc – infernalny bóg karzący w zaświatach grzeszników, jednak nie przez całą wieczność (Trentowski wbrew nauczaniu Kościoła nie wierzył w wieczne trwanie mąk piekielnych). Był surowy, lecz sprawiedliwy. Ukarał Popiela II plagą myszy.

Rugewit – prawa ręka Peklenca. Sądził grzeszników. Nie przyjmował samobójców, topielców, chrześcijan i innych wyznawców religii innych niż słowiańska.

Did (Diasek) – pierwotny bóg miłości (!); przypominał ludową wersję diabła. Istniało wielu dydków takich jak: Bies, Czart, Darmopych, Kaduk, Kat, Licho, Matołek, Paskuda, Pokusa, Przechera, Rarog, Rogalec, Rzędzicha, Smółka, Sobierad, Szumrak, Warchoł, Wróg, Jędzon, Złydzień i Kauk.

Dziw – zmiennokształtny demon straszący ludzi dla ich dobra.

Marchołt – demon ożywiający ciała zmarłych ku przestrodze żyjących.

Koczkodan – zamieniał się w małpę koczkodana, kobietę lub mnicha i straszył złych ludzi. Utożsamiany z południcami.

Ops – powodował poczucie winy u rozpustników.

Latawiec – karał żarłoków, pijaków i rozpustników.

Trzybek – karał ludzi zarazą.

Bobo (Matoha, Kościej) – przybierał postać kozła i karał te czarownice, które krzywdziły dobrych ludzi.

Radon – piekielny psychopomp i herold Rugewita.

Pliwnik – czeski bóg drogich metali i kamieni szlachetnych.

Leleki – demony strzegące skarbów i chętnie użyczające je ich prawowitym spadkobiercom.

Śmigurst – bóg gorących źródeł.

Nija – żona Peklenca; łagodna bogini piekieł. Peklenc zwabił ją do swej krainy za pomocą pawia. Nija pokochała Peklenca po tym jak zjadła zielone jajo Lubicza. Co jakiś czas wracała na powierzchnię (widać tu podobieństwo do mitu o Korze – Persefonie).

Bystrzyca – bogini ostrzegająca przed czynieniem zła i nakłaniająca do dobra. W gniewie wypuszczała dym z ust.

Dracice – żeńskie demony karzące wyrzutami sumienia. Niektóre z nich miały węże zamiast włosów.

Wila – piękna bogini magii o anielskich skrzydłach.

Wil – bóg proroków i wieszczów.

Wilnica – bogini przepowiadające przyszłość.

Wiła – słowiańska Sybilla, której tajemnych ksiąg poszukiwali górale.

Nędza i Bieda – karały ubóstwem ludzi głupich i amoralnych.

Wieszczyca – nękała złe kobiety.

Kikimora – nocami dusiła i zsyłała koszmary.

Marzanna – bogini zarazy . Jej atrybutem był biały kwiat baldrian.

Cicha – demon zabijający dzieci.

Kania – demon porywający dzieci.

Sudyce – boginie podległe władzy Nii, które przędły, przecinały i rzucały w ogień nić ludzkiego życia.

Flins – bóg wskrzeszający zmarłych. Nosił zapaloną pochodnię i lwa siedzącego na ramieniu.

8. Herosi:

Lech, Czech i Mech – bracia będący protoplastami trzech stanów społeczeństwa dawnej Słowiańszczyzny: szlachty, władyków i chłopów.

Lwarazik – nadludzko silny zwycięzca lwów żyjący w indyjskiej praojczyźnie Słowian.

Sowizrzał – trickster pokonujący przeciwności nie tyle siłą co zdrowym rozsądkiem. Jego atrybuty to sowa i lustro.

Barut – Boruta z żoną Heryną – lokalny władca słowiański prześladujący chrześcijan; z czasem uznany za diabła.

9. Pozostałe istoty:

Bazyliszek – sługa Peklenca; stworzenia rozmiarów kury. Miał kozią głowę i żabie oczy tryskające ogniem. Zabijał wzrokiem. Pokonać można go było pokazując mu lustro.

Wilkołaki – ślepe wilki o jelenim porożu. Ludzie mogli się nimi być na stałe, lub na jakiś czas.

Upiory – ludzie rodzący się z dwoma sercami. Mieli własny, tajemny język i szkodzili ludziom.

Czarownice – najwięcej ich było na na ziemiach ukraińskich, w Tatrach i na Wołoszczyźnie. Szkodziły ludziom min. zadając im kołtuny. Odbywały sabaty na Łysej Górze. Żmudzkie czarownice latały na miotłach, ruskie na stępach, a litewskie na łopatach.

Przystępując do oceny omawianej książki, pozostaje mi wyrazić podziw dla pomysłowości i bardzo bogatej wyobraźni naszych przodków żyjących w czasach romantyzmu ;). Książka ta może dostarczyć wielu cennych inspiracji twórcom fantasy.