,,Kalevala''

,,Kalewala (Kalevala, t. j. kraj bohaterskiego olbrzyma Kalewy: Finlandja), nazwa epopei fińskiej, opowiadającej czyny synów Kalewy, zwłaszcza Wäinämöinena, czarodziejskiego śpiewaka. Właściwy wątek epicki przepleciono licznymi cyklami pieśni oraz epizodami (np. o Lemminkainenie, nordyjskim Don Juanie, o Kullerwie, pierwszym wyrazicielu bólu życia, o nieszczęśliwym Ainie i i.), włączono doń dawne pieśni czarodziejskie, magiczne zaklęcia i głębokie pieśni weselne. K. odznacza się bogactwem niepohamowanej wyobraźni. Składa się z 50 ‘run’ (pieśni) w 22.795 wierszach, pisanych czterostopowym trochejem. W obecnym kształcie po raz pierwszy spisał ją i zestawił z cyklów, przechowywanych w ustnej tradycji śpiewaków runicznych w płn. - wsch. Karelji, Elias Lönnrot w r 1849 (wcześniejsze krótkie wydanie w r. 1835). […] rozróżnia się w niej trzy warstwy: mityczną, pogańsko – bohaterską i chrześcijańsko – katolicką. [...]’’ - ,,Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga tom 7 Izaszar do Kolejowe rozkłady jazdy’’

,,W tym samym czasie lekarz Elias Lenrot komponuje z oryginalnych fragmentów poezji szamańskiej ‘narodowy epos’ fiński Kalewalę, opublikowaną w pełnej wersji w 1849 r.’’ - Przemysław Urbańczyk ,,Vlesova kniga – oszustwo niedoskonałe’’ [w]: M. Dulinicz (red.) ,,Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu’’

 

W 2013 r. przeczytałem po raz pierwszy ,,Kalevalę’’ w polskim przekładzie Jerzego Litwiniuka (1923 – 2012). Jest to mój ulubiony epos obok perskiej ,,Księgi królewskiej’’ Firdousiego ;).

Akcja rozgrywa się w zamierzchłej, mitologicznej przeszłości obejmującej wydarzenia od stworzenia świata do początków chrześcijaństwa. Areną tych wydarzeń są rywalizujące ze sobą krainy Kalevala (Finlandia) i Pohjola (Laponia).

Prezentowana w eposie mitologia łączy wątki szamańskie z chrześcijaństwem.

Na czele fińskiego panteonu stał często wzywany przez bohaterów eposu bóg burzy Ukko, zwany też Jumalą, który miał postać starca. W trakcie chrystianizacji zaczęto przypisywać mu cechy biblijnego Boga.

Ilmatar była pierwotną boginią powietrza. Zstąpiła z nieba do pierwotnego oceanu. Pływała w nim, zaś kaczka czernica złożyła na jej kolanie siedem jaj; sześć złotych i jedno żelazne. Z jaj tych została stworzona Ziemia i ciała niebieskie.

Vainamoinen, syn dziewiczej bogini Ilmatar urodził się od razu jako mądry starzec. Pełnił funkcję herosa kulturowego. Był zarazem szamanem, czarodziejem, pieśniarzem (runoją), krzewicielem rolnictwa, budowniczym łodzi, myśliwym, uzdrowicielem, prawodawcą i twórcą przysłów. Jego słowa miały potężną moc sprawczą. Ściął pierwotny dąb, który swymi gałęziami zasłaniał Słońce, po czym z pomocą Pelervoinena i morskiego skrzata w miedzianych butach wykarczował las pod pierwsze pole uprawne, zostawiając tylko jedną brzozę dla przelatujących ptaków. Zorganizował wyprawę do Pohjoli w celu odzyskania czarodziejskiego młynka Sampo. W jej trakcie sporządził instrument muzyczny kantele. Był to rodzaj harfy wykonanej ze szczęki olbrzymiego szczupaka. Kiedy instrument przepadł w wodnym królestwie boga Ahto i bogini Vellamo, runoja sporządził sobie nowy z drewna z włosami z dziewczęcych włosów. Jego muzyki słuchały dzikie zwierzęta tak jak gdy Orfeusza. Grając płakał, a jego łzy zamieniały się w perły. Jednym z ostatnich jego czynów było odzyskanie Słońca i Księżyca uwięzionych przez Louhi wewnątrz skały, oraz ognia połkniętego przez rybę pożartą następnie przez kilka kolejnych ryb. Zawstydzony mądrością dwutygodniowego synka Marjatty, wsiadł do miedzianej łodzi i odpłynął. Zostawił jednak obietnicę, że kiedyś powróci.

Joukahainen był młodym i lekkomyślnym łucznikiem z Laponii. Zazdrościł sławy i poważania Vainamoinenowi. Zimą staranował jego sanie i wyzwał na magiczny pojedynek. Vainamoinem ukarał pyszałka stopniowo pogrążając go coraz głębiej w ziemi. Cenę za uwolnienie Joukahainena miało być oddanie jego młodej i pięknej siostry, Aino za żonę staremu pieśniarzowi. Aino nie wyjść za starca i wybrała samobójczą śmierć w jeziorze. Vainamoinem spotkał ją potem zamienioną w wodną nimfę. Joukahainen chcąc pomścić śmierć siostry, ustrzelił z łuku szamańskiego wierzchowca. Runoja wpadł do morza, lecz uratował go olbrzymi orzeł.

Antero Vipunen, którego imię znaczy po polsku Andrzej, był lapońskim olbrzymem i zarazem szamanem. Vainamoinen udał się do niego po zaklęcia potrzebne w budowaniu łodzi. Przez usta wszedł do wnętrzności olbrzyma i tak długo go męczył, aż uzyskał to po co przybył.

Lemminkainen, od miejsca swego urodzenia zwany Kaukomieli był porywczym i lekkomyślnym młodzieńcem. W lesie polował na demonicznego zwierza, zwanego Hiisi, który był nazywany wymiennie łosiem lub reniferem. Z Laponii przywiózł sobie młodą żonę imieniem Kyllikki. Kiedy na skutek nieporozumienia złamała umowę i poszła do wsi na tańce, rozgniewany Lemminkainem udał się do Pohjoli na poszukiwanie nowej żony. Louhi kazała mu upolować łabędzia pływającego po podziemnej rzece Tuoneli w krainie zmarłych zwanej Manalą. Niestety junaka zastrzelił z łuku, a następnie poćwiartował dziad. Matka Lemminkainena wyłowiła zwłoki syna za pomocą żelaznych grabi i złożyła je. Wysłała pszczołę po miód i lecznicze zioła, dzięki którym udało się jej wskrzesić młodzieńca. Z powodu swego porywczego charakteru, Lemminkainen nie został zaproszony na wesele kowala Ilmarinena w Pohjoli. Sam się tam udał, wcześniej pokonując przeszkody takie jak wilk, niedźwiedź oraz potworny gad pilujący żelaznego zamku i w gniewie zabił gospodarza, z którym wcześniej stoczył magiczny pojedynek. Musiał uciekać, a skutkiem jego brawury była niszczycielska wyprawa odwetowa Pohjolańczyków na Kalevalę. Później wziął udział w wyprawie mającej na celu odzyskanie Sampo.

Ilmarinen był pierwotnie bogiem nieba, z czasem zredukowanym do postaci zdolnego kowala. Wykuł sklepienie niebieskie, Słońce i Księżyc, oraz wiele cennych artefaktów (takich jak srebrna kobieta ze złotymi włosami). Najcenniejszym z nich było Sampo – magiczny młynek mielący mąkę, sól i pieniądze. Jego pierwowzorem mógł być młynek Grotti z wierzeń skandynawskich. Ilmarinen sporządził Sampo dla Louhi, która ukryła je w skale, gdzie urządzenie zapuściła trzy korzenie. Zabiegając o żonę zaorał pole żmij i sporządził ognistego orła, który rozszarpał olbrzymiego szczupaka. Po utracie ukochanej żony z Pohjoli (do jej śmierci przyczynił się nieszczęsny Kullervo), Ilmarinen wyruszył razem z Vainamoinenem i Lemminkainem na wyprawę w celu odzyskania sporządzonego przez siebie artefaktu.

Virokannas był niskim starcem, który jako jedyny poradził sobie z zabiciem gigantycznego wołu przeznaczonego na ucztę weselną Ilmarinena i córki Louhi. Później ochrzcił syna Marjatty. Jego pierwowzorem mógł być św. Jan Chrzciciel.

Osmotar i Kalevatar były urodziwymi pannami, które uwarzyły pierwsze piwo na wesele Ilmarinena. Pomagały im w tym trzy wyczarowane przez nie zwierzęta: wiewiórka, kuna i pszczoła, które przyniosły trzy składniki: szyszkę, pianę z pyska niedźwiedzia i miód.

Kullervo, syn Kalervy już jako niemowlę dysponował nadludzką siłą. Był niewolnikiem swego wuja, Untamo, wroga Kalervy. Swoje obowiązki wykonywał umyślnie źle. Untamo sprzedał go w niewolę kowalowi Ilmarinenowi. Żona kowala znęcała się nad niewolnikiem dając mu do jedzenia kamień zapieczony w chlebie. Kullervo zemścił się nad nią. Wilki, zaczarowane przez niego w krowy zagryzły ukochaną żonę Ilmarinena. Kullervo, którego z całej rodziny kochała tylko matka, zdołał jeszcze spalić dwór swego wuja i współżyć cieleśnie z własną siostrą, której nie rozpoznał. Gdy pojął ciężar swojej winy, rzucił się na swój mówiący miecz.

Louhi była starą, szczerbatą czarownicą i władczynią Pohjoli. Dla swoich była dobrą gospodynią i kochającą matką, która jednak bezlitośnie prześladowała synów Kalevy. Potrafiła zamieniać się w ptaka. Odrzuciła propozycję podzielenia się Sampo, chcąc mieć je tylko dla siebie. W efekcie młynek rozbił się a jego zawartość wpadła do morza, przynosząc urodzaj Finom. Później Louhi prześladowała mieszkańców Kalevali zsyłając na nich choroby, ciemność i niedźwiedzia.

Loviatar była brzydką i ślepą mieszkanką podziemnej krainy Tuoni, która współpracowała z Louhi. Zapłodniona przez wiatr urodziła dziewięć chorób. Vainamoinen uczył potem synów Kalevy jak mają je leczyć.

Marjatta była pełna wdzięku dziewicą z karelskiej legendy, postacią wzorowaną na Maryi. Żyła cnotliwie unikając wszystkiego co choćby symbolicznie mogło naruszyć jej dziewictwo. Mimo to poczęła po zjedzeniu jagody (gra słów: imię Maria i fińskie marja – jagoda). Wówczas rodzice wyrzekli się jej. Odrzucona przez ludzi i prześladowana przez żonę Heroda, długo nie mogła znaleźć miejsca gdzie mogłaby urodzić. Wreszcie pomógł jej litościwy koń, który swoim oddechem ogrzał stajenkę, w której urodziła syna. Postać tego chłopca jest wzorowana na Jezusie Chrystusie, który okazał się potężniejszy od pogańskiego półboga Vainamoinena.

,,Kalevala’’ do dziś spotyka się z żywym odbiorem. 28 lutego Finowie świętują Dzień Kalevali, zaś fragmenty eposu są cytowane nawet w reklamach piwa (nasuwa to na myśl polską wódkę ,,Pan Tadeusz’’). Inspirację znajdował w nim fiński kompozytor Jean Sibelius (1865 – 1957). Niestety w czasie II wojny światowej istniała też fińska dywizja Waffen – SS ,,Kalevala’’ :(.

Spisany przez Lönnrota epos wywarł znaczny wpływ na pisarzy fantastów, zwłaszcza na J. R. R. Tolkiena, który znał język fiński (posłużył mu on do tworzenia quenyi – jednego z języków elfów). Należy tu wymienić jego wczesny utwór ,,Opowieść o Kullervo’’ ¹, a także ,,Dzieci Hurina’’ (Turin Turambar był wzorowany na fińskim Kullervie) i trylogię ,,Władca Pierścieni’’ (Sampo było jednym z pierwowzorów Jedynego Pierścienia, zaś w postaciach Gandalfa i Toma Bombadila można się dopatrzeć nawiązań do Vainamoinena i ubranego na niebiesko, boga lasu Nyyrikkiego, syna Tapio i Mielikki).

Poza Tolkienem, inspirację zaczerpnęli tacy autorzy jak: R. E. Howard (stolicą Hiperborei była Pohjola ², zaś Il – marinen był rzekomym, aryjskim bogiem kowali ³), C. S. Lewis (w powieści ,,Perelandra’’, wzorowany na Tolkienie filolog, doktor Ransom w czasie pobytu na Wenus rekapitulował min. treść ,,Kalevali’’ ⁴), Sprague de Camp i Fletcher Pratt (,,Żelazne zamczysko’’ z serii o podróżach Harolda Shea do światów mitycznych), oraz Jarosław Grzędowicz (,,Pan Lodowego Ogrodu’’, w którym dziadek głównego bohatera nazywał się Vainamoinem, zaś magia na planecie Midgaard była zawarta w ,,pieśniach bogów’’ ⁵). Na motywach ,,Kalevali’’ został w 1959 r. nakręcony fińsko – sowiecki film fantasy ,,Sampo’’.

1 Odsyłam do posta: ,,Opowieść o Kullervo’’.

2 Odsyłam do posta: ,,Conan – władca wyobraźni’’.

3 Odsyłam do posta: ,,Królestwo Cieni i inne opowiadania z mitologii Cthulhu’’.

4 Odsyłam do posta: ,,Trylogia kosmiczna’’.

5 Odsyłam do posta: ,,Pan Lodowego Ogrodu’’.