Ryby

Ryby są pierwszymi w historii świata kręgowcami. Nauka im poświęcona nazywa się ,,ichtiologia'' od greckiego słowa ,,ichtios'' – ryba.

Najstarsze ryby wywodzące się z ordowiku były jeszcze bezkręgowcami. Dopiero kiedy powstały zbiorniki wody słodkiej i dawne ryby morskie rozpoczęły ich kolonizację, musiały zapewnić sobie zbiornik wapna. I tu dotarliśmy do sedna sprawy, czyli do genezy kręgowców. Kości są bowiem zbudowane z wapna. Z czasem niektóre z tych ,,nowoczesnych'' ryb powróciły do mórz i oceanów i wyparły z nich przodków. Niektóre były wyposażone w pancerz. Oto przykłady:

- klimatius: ciało obłe, łeb zaokrąglony, oczodoły duże z inkrustowanymi brzegami, płetwy brzuszne i piersiowe w kształcie ostrych kolców,

- anglaspis: okryty pancerzem, pysk wydłużony, ostro zakończony, część ogonowa gruba i silnie umięśniona, pokryta dużymi łuskami,

- hemycylaspis – wyglądem przypominał płastugi, pysk szeroki, zęby zaokrąglone, grzbiet kryty rzędami pancerza, ogon skierowany do góry, płetwa ogonowa w kształcie chorągiewki.

Ryby sukcesywnie rozwijały się.

W karbonie pojawili się przodkowie rekinów; prażarłacze. Ich przedstawicielem był pleurokant. Głowa jak u typowego rekina, zakończona prostopadłym wyrostkiem. Ciało pękate. W przeciwieństwie do współczesnych rekinów, prażarłacze były słodkowodne. Rekiny są bardzo starożytną grupą ryb.

W miocenie doczekały się olbrzyma w swoim rodzie. Był to Carcharodon megalodon osiągający 15 m długości (dawniej uważana, że mierzył 30 m!). Jego straszliwe zęby mierzyły 15 cm długości. Najsłynniejsze szczęki tego prarekina znajdują się w British Museum.

Powróćmy do paleozoiku. W dewonie w związku z ociepleniem klimatu wysychało wiele płytkich zbiorników wodnych. Żyjące w nich ryby ginęły. Z czasem niektóre z nich nauczyły się na modłę naszego piskorza wkręcać się w wilgotny muł i czekać do najbliższego deszczu. Później ryby z grupy Rhipidisti wykształciły płuca i kończyny przednie wzmocnione zbiorem kości – nadające się do pełzania. Rhipidisti mogły przechodzić do pełnych zbiorników wodnych. Po drodze pilnowały coraz bujniejszych roślinnych i zwierzęcych źródeł pokarmu na lądzie.

Jeden z gatunków tej grupy ryb, to żyjąca do dzisiaj głównie u wybrzeży Komorów i Madagaskaru latimeria. Ryba ta ,,zrezygnowała'' i wróciła w odmęty oceanu. Był to jednak odosobniony przypadek, bowiem ryby trzonopłetwe dobrze się rozwijały i już w dewonie dały początek płazom. Ale to już całkiem inna historia...

Ryby współczesne dzielimy na:

A: podgromada chrzęstnoszkieletowych:

- rekiny,

- płaszczki,

- chimery

B: podgromada kostnoszkieletowych:

- węgorze,

- płastugi,

- karpiokształtne,

- śledziokształtne,

- wstęgorokształtne,

- dorszokształtne,

- okoniokształtne

- łososiokształtne

- igliczniokształtne,

- jesiotrokształtne,

- dwudyszne,

- trzonopłetwe (latimeria).

Niektórzy ichtiolodzy uważają, że ryby chrzęstnoszkieletowe i kostnoszkieletowe do dwie odrębne gromady. Obok tego podziału ogólnego, ichtiologia przewiduje jeszcze dwa kolejne, podawane w podręcznikach szkolnych: podział ekologiczny (na ryby morskie, słodkowodne i wędrowne), oraz podział ekonomiczny, stosowany wobec ryb słodkowodnych hodowanych przez człowieka (na ryby szlachetne i chwast rybny). Najliczniejsze są okoniokształtne, a najmniej liczne – trzonopłetwe.

Największą rybą świata jest rekin wielorybi (15 m długości, długość rekordowa: 20 metrów). Drugi w kolejności jest wstęgor królewski (14 m długości) i samogłów (4 m długości). Dwie najmniejsze ryby to neonek i babka Pandaka pygmaea (1 cm długości).

Ryby są znakomicie przystosowane do wodnego trybu życia. Większość z nich ma wrzecionowaty, opływowy kształt ciała, u węgorzy, piskorza, dobijaka, wstęgora królewskiego – wydłużony. Wprawdzie konik morski ma ,,nierybi'' kształt ciała, ale nie umie pływać, toteż musi czepiać się glonów ogonem, aby go prąd nie porwał. Płaszczki i płastugi mają ciała spłaszczone, idealne do chowania się w piasku.

Pomaga im także ubarwienie ochronne: góra ciemna, dół – jasny, sprawiające, że ryba roztapia się w światłocieniach. Natomiast ryby mórz tropikalnych są niezwykle barwne, aby maskować się wśród gąbek i korali. Natomiast ryba sargassowa – endemit Morza Sargassowego jest barwy żółtych wodorostów, wśród których żeruje, a jej ciało jest pokryte skórnymi wyrostkami. Dzięki temu jest niewidoczna dla wrogów. Przeźroczka indyjska ma przezroczystą skórę, dzięki czemu może być niezauważalna w wodzie. Jeszcze dalej posunęły się igliczniokształtne. Iglicznia, od której otrzymały nazwę, stoi pionowo na podgiętym ogonie czym przypomina glon lub ,,gałązkę'' korala. Koniki morskie mają zdolność błyskawicznej zmiany koloru skóry, zaś ich krewny – pławikonik australijski przypomina kępkę glonów.

Naczelnym zmysłem wszystkich ryb jest narząd linii bocznej – zbiór wklęsłych punktów na skórze, które służą do rejestrowania wibracji w wodzie. Dobrze rozwiniętym zmysłem ryb jest węch. Właśnie węchem łososie rozpoznają zapach wody z akwenu, w którym się wykluły z ikry, zaś rekiny i piranie węchem wyczuwają krew w wodzie. Niektóre rekiny mają ciekawy sposób ochrony oczu przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas łowów; oczy cofają się w głąb czaszki. U tych ostatnich rolę linii bocznej uzupełniają ampułki Lorenziniego. Dotyk jest silnie rozwinięty u sumów, kiełbi, karpi, jesiotrokształtnych, piskorza – za pomocą mięsnych wyrostków. Najliczniejsze są u rekina brodatka – mają kształt grubych frędzelków usytuowanych na żuchwie.

Skóra jest pokryta łuską, która chroni ją przed uszkodzeniami mechanicznymi i przed oporem wody. Wyróżniamy następujące typy łusek:

- plakoidalne (np. rekiny)

- cykloidalne (łososie),

- ganoidalne (niszczuka),

- ktenoidalne (okoń).

Najtwardszą skórę mają ryby obdarzone łuską plakoidalną. W takim obrocie sprawy, skóry manakant używano jako papieru ściernego. Plakoidalne łuski rekinów występujące w szczękach przekształciły się w zęby. Niektóre ryby np. włócznik nie mają łusek. Nadymka ma skórę pokrytą wapiennymi kolcami, ,,na co dzień'' leżącymi poziomo, podczas obrony ,,stojącymi dęba'', mogą przewiercić brzuch rekina na wylot. Opancerzona skóra konika morskiego sprawia, że jest łatwy do preparacji, wystarczy wystawić go na działanie promieni słonecznych.

Niebagatelną rolę w pływaniu odgrywają płetwy. Wyróżniamy następujące rodzaje płetw: brzuszne, piersiowe, grzbietowe, odbytowe i ogonowe. Omówimy najciekawsze z nich.

Płetwa grzbietowa u ciernika i okonia jest kolczasta, z czego u ciernika kolce (promienie) są grubsze. U okonia są ułożone poziomo, w razie ataku ryba stawia je na sztorc, stąd wzięło się przysłowie: ,,stanąć okoniem w gardle''. Żaglica ma podobną strukturę płetwy grzbietowej, pomagającej w pływaniu. U ciernika płetwa grzbietowa jest wzmocniona grubymi kolcami obronnymi. Narybek jest ich pozbawiony, toteż ukrywa się w gnieździe aż kolce urosną. U żmijowca, płetwa grzbietowa pomaga w łowach. Ryba ta wabi swą ofiarę końcem długiego kolca. Ostrosz i ryba – kamień mają kolce płetwy grzbietowej wypełnione jadem wstrzykiwanym do rany podczas nadepnięcia.

Płetwy piersiowe służą podczas pływania jako siła napędowa, ale nie tylko... Ptaszor używa ich do lotu ślizgowego nad wodą, zaś skrzydlica do zatruwania ofiar w postaci ryb i skorupiaków. Prapłetwiec ma płetwy piersiowe i odbytowe w postaci długich, mięsnych wyrostków w liczbie czterech.

U większości ryb płetwa ogonowa jest poziomo rozwidlona, wzmocniona elementami kośćca, służy jako napęd. U jesiotrokształtnych i rekinów, górny płat tej płetwy jest dłuższy od dolnego. Lis morski, nazwany tak z racji długiego ogona, używa go podczas łowów. Gdy spostrzeże ławicę ryb, zamyka ją w ,,ogrodzeniu'' ze swego ogona i wyżera do czysta.

Innym ważnym przystosowaniem do wodnego trybu życia jest pęcherz pławny. Jest to kruchy po wysuszeniu, biały balon wypełniony powietrzem, służący do celów regulacji głębokości zanurzenia. Gdy ryba chce podpłynąć wyżej, napełnia pęcherz powietrzem. Pęcherza pławnego pozbawionych jest większość rekinów, które z tej przyczyny muszą być w ciągłym ruchu, aby nie runąć na dno głową w dół.

Śluz podobnie jak łuski, pomaga pokonać opór wody.

Cechą anatomiczną, która przywiązuje ryby do wody są skrzela – narząd wymiany gazowej. Są zbiorem mięsnych płyt – silnie ukrwionych, wychwytujących z wody tlen, a wydalających dwutlenek węgla. Jednak niektóre ryby umieją radzić sobie z brakiem wody np. piskorz zagrzebuje się w wilgotnym mule, a skoczek mułowy i sumik afrykański oddychają jelitem i poprzez skórę. Ryby dwudyszne wykształciły już płuca, co ułatwia im przetrwanie okresu suszy. Do ryb dwudysznych należą: prapłetwiec, prapłaziec, węgorz elektryczny i rogoząb. Również nasz węgorz, gdy żyje w jeziorach, w wielkim pośpiechu pełznie po ziemi do najbliższej rzeki, chociaż jest rybą skrzelodyszną.

Ryby w większości są jajorodne. Niektóre rekiny np. lamna śledziowa są jajożyworodne i posiadając macicę i łożysko rodzą w wodach przybrzeżnych. Potomstwo kluje się w odstępach czasowych przez co wyklute larwy zjadają jaja i młodsze, słabsze rodzeństwo.

Inne ryby składają jaja (ikrę) do wody. Ikra łososi i jesiotrów jest zwana kawiorem. Kawior może być czarny lub czerwony.

Natomiast ikra brzan jest trująca, podobnie jak ich mięso w okresie godowym (tarło).

Rozmnażanie determinuje genezę i kierunek wędrówek ryb wędrownych; łososi i węgorzy (aby być ścisłym co do rybich wędrówek, to niektóre ryby morskie zapuszczają się w górne partie wody w związku z ruchami planktonu). W trakcie lub po zakończeniu tej życiowej misji ryby giną z wyczerpania lub w żołądkach drapieżników.

Nie lepiej też u matronic. Samiec jest u samicy mniejszy i wcale niepodobny. Przyczepia się do niej i … przyrasta na stałe, przez pewien czas zapłodnienie jest jedyną oznaką jego życia.

Większość ryb nie opiekuje się ikrą, a nawet ją zjada. Są jednak wyjątki. Należą do nich: konik morski, ciernik, mieczyk i pielęgnica Meeka, których metody opiekuńcze zostały opisane w artykule o rozmnażaniu zwierząt.

Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze ryb jest ogromne. Wiele gatunków stanowi pokarm ludzki i zwierzęcy, podobnie jak kawior. Wędkarstwo stanowi ważny dział rekreacji. Niektóre małe ryby są używane jako przynęta. Duże ryby drapieżne np. rekiny, szczupaki utrzymują równowagę ekologiczną w populacjach małych ryb, a te z kolei niszczą larwy komarów. Niektóre ryby są hodowane w akwariach, z czego u Rzymian taką rolę odgrywały mureny. Wargatki czyściciele zjadają pasożyty i chore tkanki z ciał innych ryb. Zdarza się, że te ustawiają się w kolejce! Na Karaibach remora jest używana do połowów.

Obecnie wiele ryb jest zagrożonych z powodu nadmiernych połowów i zanieczyszczenia wód. Dodatkowo rybom wędrownym zagrażają zapory wodne grodzące drogę na tarło, zaś rekiny duszą się w siatkach grodzących plaże. W trosce o ratowanie ryb wprowadzono skalę wymiarów ochronnych, oraz moratoria, czyli czasowe zakazy połowów morskich określonych gatunków. W Polskiej Czerwonej Księdze znajdują się: koza złotawa, strzelba przekopna, łosoś, kiełb Kesslera itd.