,,Był jeden mąż barzo dziwny,
W rządzeniu żywota pilny,
Urodzenia niewolnego,
A rozumu ślachetnego’’
- Biernat z Lublina ,,Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego, z przypowieściami jego’’ (ok. 1522)
Ezop, grec. Aisopos (VI wiek p. n. e.) był półlegendarnym niewolnikiem 1 i bajarzem z Frygii. Garbaty i brzydki z wyglądu zapisał się w historii jako ponadczasowy klasyk literatury, autor pierwszych znanych bajek w europejskim kręgu kulturowym 2. (Równoległe tradycje tworzenia bajek istniały również w starożytnych Indiach). Bajki są krótkie i kończą się morałem. Choć stanowią odrębny gatunek niż baśnie, w mowie potocznej często są z nimi mylone 3.
W niektórych bajkach Ezopa występują olimpijscy bogowie.
Zeus, stojący na czele greckiego panteonu, dwukrotnie dawał żabom króla. Uznał małpiątko za najbrzydsze zwierzę świata, podczas gdy dla jego małpiej matki było najpiękniejsze. Najpotężniejszy z bogów nie zdołał obronić orlich jaj przed zemstą chrząszcza. Owad wyrzucał je z gniazda i tłukł w odwecie za śmierć zaprzyjaźnionego zająca w orlich szponach. Zeus ukarał dwóch niewdzięczników, narzekających na rzekomo bezużyteczny platan, w którego cieniu chronili się przed upałem. Zesłał również niszczycielską burzę, rozgniewany bluźnierstwem ojca dwóch córek, które zostały żonami ogrodnika i garncarza.
Hermes (swoją drogą trickster i patron złodziei) nagrodził za uczciwość drwala, któremu siekiera wpadła do rzeki. Pokazał mu trzy siekiery; złotą, srebrną i żelazną. Drwal wybrał tę ostatnią, która do niego należała. W nagrodę bóg podarował mu siekiery złotą i srebra. Kiedy nieuczciwy sąsiad drwala chciał oszukać Hermesa, za karę został bez żadnej siekiery. W dzieciństwie poznałem podobną opowieść z podręcznika Ireny Solskiej ,,W szkole i na wakacjach: wypisy dla klasy I’’. Zamiast Hermesa występował w niej wodnik.
Tanatos był bogiem śmierci. (W Rzymie jego funkcję pełniła bogini Mors). Znużony życiem starzec bardzo pragnął umrzeć. Kiedy jednak ujrzał Tanatosa, uznał, że jednak nie chce umierać. Zamiast tego poprosił boga śmierci o pomoc w pracy na roli. Podobną, późnośredniowieczną opowieść przedstawił holenderski historyk, Johan Huizinga 4 w ,,Jesieni średniowiecza’’.
Herakles, deifikowany heros skarcił woźnicę, który wezwał go na pomoc. Człowiek powinien sam pracować gdy jego wóz utknął na drodze. W antologii ,,Legendy chrześcijańskie’’ 5 można znaleźć podobną historię, w której zamiast Heraklesa występują Jezus i św. Piotr.
Krytyka zabobonów (obecna też min. w pismach Cycerona 6 i Plutarcha 7) pojawia się również w bajce, w której fałszywy jasnowidz nie przewidział, że został okradziony. Ezop został stracony w Delfach pod zarzutem bluźnierstwa. Powód stanowiła jego bajka o człowieku, który znalazł wewnątrz posągu bóstwa ukryte przez kapłanów złoto.
Najczęstszymi bohaterami bajek Ezopa (i jego naśladowców) były jednak zwierzęta, potraktowane jako alegorie ludzkich zachowań i postaw moralnych. Wśród nich lew był królem zwierząt lądowych, orzeł zaś ptaków. (W średniowiecznej Europie za króla zwierząt uważny był niedźwiedź 8). To właśnie Ezopowi przypisuje się autorstwa dobrze znanych utworów o lisie i winogronach (rudy zwierz nie mogąc dosięgnąć smakowitych owoców, wmówił sobie, że są kwaśne), zającu, ścigającym się z żółwiem, żabach, uciekających przed zającami, myszy i żabie, pożartych przez kanię, niewdzięcznym skorpionie, przeprawiającym się na żabim grzbiecie przez rzekę, kózce, nie dające się zwieść wilkowi, pukającemu do drzwi, myszach, naradzających się nad sposobami obrony przed kotem, świerszczu i mrówce, lisie i bocianie, psie i wilku (basior wolał głodować na swobodzie niż jeść przysmaki w niewoli), dwóch wędrowcach zaskoczonych w lesie przez niedźwiedzia (pierwowzorach Leszka i Mieszka z ,,Pana Tadeusza’’ Adama Mickiewicza), lisie, kogucie i psie oraz wiele innych. Ludzki sposób zachowania tych zwierzą, ma, rzecz jasna, prawo odbiegać od współczesnej wiedzy przyrodniczej. W bajce Ezopa lis skłonił pochlebstwami kruka do wypuszczenia sera z dzioba. W rzeczywistości kruk (znacznie bardziej inteligentny od przysłowiowej sowy 9) nie dałby sobie odebrać sera, przekładając go z dzioba do łapy 10. Do fantastycznej fauny należy kura znosząca złote jaja, która na trwałe zadomowiła się w naszych przysłowiach. W bajce Ezopa chciwy chłop zabił tę kurę i rozciął ją w nadziei znalezienia większych ilości złota. W rezultacie, nie zachowując umiaru, sam pozbawił się źródła bogactwa.
Bohaterami innej bajki są części ludzkiego ciała. Ręce nie chciały karmić brzucha, uznając go za niepotrzebny. W rezultacie całe ciało zginęło z głodu (por. ,,Nie może więc oko powiedzieć ręce: ‘Nie jesteś mi potrzebna’, albo głowa nogom: ‘Nie potrzebuję was’’ - 1 Kor 12, 21).
Pierwszym naśladowcą Ezopa był rzymski bajarz, Fedrus. Jego wpływy można też nieoczekiwanie odnaleźć w Nowym Testamencie. Przysłowie ,,lekarzu, ulecz samego siebie!’’ (Łk 4, 23) po raz pierwszy pojawiło się w bajce ,,Żaba i lis’’. Ezop opowiadał o świni, która znalazłszy perłę w błocie, wzgardziła nią, jako nieużyteczną dla siebie (por. słowa Jezusa: ,,… nie rzucajcie swych pereł przed świnie’’ - Mt 7,6). W XVII wieku z bajek Ezopa czerpał inspirację (dziś powiedzielibyśmy: zrzynał) Jean de La Fontaine. XVIII – wiecznymi naśladowcami frygijskiego bajarza byli: Iwan Kryłow, Gotthold Ephraim Lessing, autor bajki ,,Ezop i osioł’’ (niem. ,,Aesopus und der Esel’’) i nasz Ignacy Krasicki 11 (niewinne jagnię w jego bajce zostało zjedzone w lesie przez dwa wilki, a nie przez jednego jak u Ezopa). Na początku XIX wieku pełnymi garściami z dorobku Ezopa czerpał Adam Mickiewicz. W jego wersji bajki o żabach i ich królach, drugim władcą, zesłanym przez Jowisza w miejsce niemrawego ,,Kija Kijowicza’’ był srogi zaskroniec zamiast Ezopowego bociana. C. S. Lewis pisząc w ,,Lwie, Czarownicy i starej szafie’’ o myszach przegryzających więzy zabitego Aslana, inspirował się bajką Ezopa o myszce, która uratowała lwa 12. W powieści fantasy Johna Crowleya ,,Małe, duże’’ znajduje się nawiązanie do myszy z miasta i myszy ze wsi, bohaterek innej znanej bajki Ezopa 13. Bajka o skorpionie, zabijającym pomagająca mu żabę i tonącym razem z nią została w wykorzystana w jednym z komiksów fantasy Billa Willinghama z serii ,,Baśnie''.
1 Wbrew temu co pisał Tadeusz Borowski, Spartakus nie był jedynym starożytnym niewolnikiem, którego imię zapisało się w historii. Oprócz Spartakusa znani są również tacy niewolnicy jak: starotestamentowy Józef, nowotestamentowy Onezym (niewolnik Filemona, adresata listu św. Pawła), Ezop, filozofowie Diogenes i sam Platon, Fedrus i św. Felicyta (niewolnica św. Perpetui), z postaci mitycznych zaś – Euryklea, stara piastunka Odyseusza.
2 Odsyłam do posta: ,,Bajki’’.
3 Odsyłam do posta: ,,Baśnie’’.
4 Odsyłam do posta: ,,Johan Huizinga’’.
5 Odsyłam do posta: ,,Legendy chrześcijańskie’’.
6 Odsyłam do posta: ,,O wróżbiarstwie’’.
7 Odsyłam do postów: ,,O zamilknięciu wyroczni’’, ,,Plutarch przeciw magii miłosnej’’ i ,,Jak odciągnąć kobiety od magii?’’
8 Odsyłam do posta: ,,Król niedźwiedź’’.
9 Odsyłam do posta ,,Głupi jak sowa’’.
10 Zainteresowanych innymi rozbieżnościami między ludową wiedzą przyrodniczą a współczesną zoologia odsyłam do posta: ,,Bestiariusz. Zwierzęta’’.
11 Odsyłam do postów: ,,Ignacy Krasicki o Wielkiej Lechii’’ oraz ,,Ignacy Krasicki o zabobonach’’.
12 Odsyłam do posta: ,,Cudowny świat Narnii’’.
13 Odsyłam do posta: ,,Małe, duże’’.
