,,Primum non nocere (łac.) Po pierwsze nie szkodzić’’
- Hipokrates
W sierpniu 2025 r. przeczytałem francuski komiks edukacyjny ,,Niesamowita historia medycyny’’ (franc. ,,L’incroyable histoire de la médecine’’) z 2024 r. autorstwa prof. Jeana – Noëla Fabieniego – Salmona (tekst) i Philippe Bercoviciego (rysunki). W tej samej serii ukazały się: ,,Sex Story. Historia seksu. Od małp do robotów’’ i ,,Niesamowita historia seksu. Od Afryki po Azję’’.
Na planszach komiksu ożywają min. egipski uczony Imhotep (architekt piramidy schodkowej w Sakkarze, uważany za pierwowzór greckiego boga Asklepiosa 1), grecki ojciec medycyny, Hipokrates, Agnodike z Aten (z powodzeniem wywalczyła sobie prawa wykonywania zawodu lekarza, zakazanego jej przez ateńskie prawo), alchemiczka Maria Żydówka, rzymski lekarz Galen, muzułmanie Razes i Awicenna, żydowski uczony Mojżesz Majmonides, św. Hildegarda z Bingen, Trotula (średniowieczna pionierka ginekologii ze szkoły w Salerno), pionier chirurgii, Ambroise Pare, anatom Andreas Vesalius, Miguel Servet (heretyk ścigany przez Inkwizycję i ostatecznie spalony na stosie z rozkazu Kalwina), odkrywca krążenia krwi, William Harvey, twórca pierwszej szczepionki, Edward Jenner, niedoceniany za życia prekursor antyseptyki, Ignaz Sommelweis, bakteriolodzy Robert Koch i Louis Pasteur, twórca genetyki, Gregor Mendel 2, pielęgniarka Florence Nightingale, Ilja Miecznikow, Henri Dunant (założyciel Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i pierwszy laureat Pokojowej Nagrody Nobla), psychoanalitycy: Sigmund Freud 3, Carl Gustav Jung 4 i Alfred Adler, wynalazca penicyliny, Alexander Flemming, wybitny chirurg Alexis Carrel, odkrywcy DNA: Francis Crick, James Watson i Rosalind Franklin, Christaan Bernard (autor pierwszego udanego przeszczepu serca 5) i wielu innych.
Autorzy wspomnieli również w wkładzie Polaków: Marii Curie Skłodowskiej (odkryty przez nią rad ma zastosowanie w medycynie), Kazimierza Funka (odkrywcy witamin) i Józefa Babińskiego, od którego nazwiska został nazwany odruch Babińskiego, obserwowany wśród niemowląt. Dowiadujemy się też, że ,,polska choroba’’ jest rosyjską nazwą syfilisu.
Historia medycyny wiąże się nie tylko z postępem, ale też z szeregiem praktyk i wierzeń magicznych i pseudonaukowych. Wystarczy wystarczy wspomnieć o prehistorycznych (udanych!) trepanacjach czaszki jako sposobie egzorcyzmowania demonów 6. Przykładami takich ślepych zaułków w historii medycyny były: akupunktura (chińska metoda leczenia poprzez nakłuwanie pacjenta igłami w celu przywrócenia równowagi między pierwiastkami jing i jang 7), mesmeryzm (popularna w XVIII wieku wczesna forma bioenergoterapii 8), homeopatia (oparta na zasadzie ,,leczenia podobnego podobnym’’ i aplikowania leku w postaci postaci rozcieńczonej, aż do zaniku substancji czynnej 9), frenologia (wnioskowanie o cechach człowieka na podstawie powierzchni jego czaszki 10), lobotomia (metoda trwałego okaleczania pacjentów poprzez usuwanie im części mózgu, za którą jej twórca, Egas Moniz otrzymał… Naukową Nagrodę Nobla 11) oraz prężnie działające (niestety również w Polsce) i wyrządzające sporo szkód, ruchy antyszczepionkowe. Już w czasach Jennera przeciwnicy szczepionek straszyli wyrośnięciem krowich rogów po przyjęciu wirusa ospy krowianki 12.
Obowiązujące przez wieki medyczne teorie Galena okazały się błędne. Tenże lekarz gladiatorów nie mógł przeprowadzać sekcji ludzkich zwłok z powodu zakazów rzymskiego prawa. Z konieczności zastąpił je sekcjami zwierząt (świń i małp). W średniowieczu i czasach nowożytnych były oficjalnie popieranie przez Kościół, co doprowadziło do skostnienia medycyny. Gwoli sprawiedliwości trzeba jednak też powiedzieć o klasztorach oferujących opiekę medyczną, braku kościelnego zakazu naukowej sekcji zwłok (zakaz dotyczył jedynie ćwiartowania zmarłych krzyżowców w celu ułatwienia ich transportu), kobietach studiujących na uniwersytecie w Bolonii (pozostałe uniwersytety nie przyjmowały jednak studentek) oraz o św. Wincentym a Paulo i założonym przez niego żeńskim zakonie szarytek, sprawujących opiekę nad chorymi. Fanatyczni jakobini (tacy jak Saint Just) doprowadzili do likwidacji szpitali, widząc w nich jedynie instytucję religijną. W XIX wieku przeciwnicy znieczulania rodzących kobiet za pomocą etery i chloroformu 13 powoływali się na słowa ,,.. w bólu będziesz rodziła dzieci...’’ (Rdz 3,16). Na szczęście w Wielkiej Brytanii królowa Wiktoria, głowa Kościoła anglikańskiego ucięła te spory, samemu decydując się na znieczulenie chloroformem podczas porodu. Ignaz Sommelweis został zaszczuty przez przeciwników wymogu mycia rąk przez lekarzu, w wyniku czego skończył w szpitalu psychiatrycznym. Podczas lektury komiksu zaskoczyła mnie niechęć prezydenta de Gaulle’a do pomysłu tworzenia szpitali uniwersyteckich.
Medycyna i uzdrawianie wiązały się także z szeregiem mitów i legend. W starożytnym Egipcie żyła Merit Ptah (ok. 2700 p. n. e.), nadworna lekarka faraona. Dziś uważana jest przez historyków za postać fikcyjną. Chiński lekarz i wynalazca prochu, Sun Simiao podporządkował sobie w magiczny sposób tygrysa, regulując przepływ mocy jing i jang. Grecki bóg medycyny Asklepios został zabity piorunem przez Zeusa za wskrzeszanie zmarłych 14. Składano mu ofiary z kogutów. Kapłani w jego świątyniach analizowali sny pacjentów (w XX wieku praktyka ta powróciła wraz z powstaniem psychoanalizy). Elejtyja była grecka boginią narodzin. Święci Kosma i Damian przeszczepili śpiącemu chrześcijaninowi nogę Maura 15. Św. Piotr ukazał się uwięzionej św. Agacie i przywrócił jej odcięte piersi. W XVI -wiecznym poemacie Geraloma Fracastro nazwa syfilis pochodziła od pasterza Syphilosa, żyjącego w starożytnej Grecji. W komiksie Syphilos odrzucił erotyczną pokusę, aby uniknąć zarażenia 16.
Czytelnik zapewne zauważył na moim blogu dużą ilość wpisów dotyczących historii medycyny. Zainteresowałem się tą interdyscyplinarną nauką pod wpływem opowiadań Andrzeja Pilipiuka o bohaterskim lekarzu, dr. Pawle Skórzewskim, wydanych zbiorowo w tomie ,,Traktat o higienie’’.
1 Odsyłam do posta: ,,Eskulap Egipcjaninem?!’’
2 Odsyłam do posta: ,,Komu to zawdzięczamy?’’
3 Odsyłam do posta: ,,Sigmund Freud’’.
4 Odsyłam do posta: ,,Wampiry z Księżyca’’.
5 Odsyłam do posta: ,,Przeszczep serca w starożytnych Chinach’’.
6 Odsyłam do postów: ,,Legendy o trepanacji czaszki’’ oraz ,,Bart Huges i dziura w głowie’’.
7 Odsyłam do postów: ,,Akupunktura’’ i ,,Legenda o akupunkturze’’.
8 Odsyłam do postów: ,,Mesmeryzm’’ i ,,Bioenergoterapia’’.
9 Odsyłam do postów: ,,Homeopatia’’ i ,,Rudolf Virchow o homeopatii’’.
10 Odsyłam do posta: ,,Frenologia’’.
11 Odsyłam do posta: ,,Lobotomia’’.
12 Odsyłam do postów: ,,Antyszczepionkowcy’’, ,,Sanjaya z Lechii’’, ,,Antyszczepionkowcy w PRL – u’’, ,,Joseph Gregory Hallett’’ i ,,Grafen’’.
13 Odsyłam do posta: ,,Chloroform’’.
14 Odsyłam do postów: ,,Asklepios i kret’’ oraz ,,Dzieci Asklepiosa’’.
15 Odsyłam do posta: ,,Legenda o św. św. Kosmie i Damianie’’.
16 Odsyłam do posta: ,,Mit o syfilisie’’.
