Mitologia chińska a ,,Biblia''

,,Ojciec Pezron [...] przyjął, że pierwszy cesarz chiński, według zapisów tradycyjnej kroniki, Fu - si - to po prostu Adam; inni identyfikowali go z Noem lub patriarchą Enochem. Trudności ze sprowadzeniem historii Chin do chronologii biblijnej były jednak oczywiste. Skoro opowiada ona zdarzenia jeszcze sprzed potopu, który przeżył tylko Noe z rodziną, to w jaki sposób Chińczycy rozwijali swoją cywilizację, będąc pod wodą? Wiadomo było skądinąd, że od tysięcy lat potrafili oni obserwować zaćmienia słońca! [...]'' - Wojciech J. Burszta ,,Antropologia kultury''

 

Dawne teorie o Indianach

 

,,Jean Léry określił ich jako potomków Chama wygnanych do Ameryki przez Hebrajczyków (jest to jakby protestancka wykładnia exodusu); katolicki biskup Jacques Bossuet widział w nich gorszą część ludzkości dotknięta 'pomieszaniem' języków i rozproszeniem poza stare siedziby. Z prawdziwą herezją wystąpił Isaak de la Peyrere, mówiąc, że Biblia to święta księga dotycząca wyłącznie żydów i chrześcijan, a inne ludy zostały stworzone, zanim pojawił się Adam! Nietrudno się domyślić, że ogłoszenie takiej wersji pojawienia się części ludzkości omal nie przyczyniło się do spalenia jej autora na stosie [...]'' - Wojciech J. Burszta ,,Antropologia kultury''

 

 

Środek świata

 

,,Tak więc aborygeni australijscy  uważali swe ziemie za centrum świata; nie byli w tym oryginalni - podobnie mieszkańcy Haiti wyrażali przekonanie, że z jaskini na ich właśnie wyspie wyłoniły się słońce i księżyc, i że tu w ogóle nastąpiło stworzenie świata. W Chinach - nazywanych wszak Państwem Środka - ówczesne miasto Lojang, położone w centrum terytorium, stawało się automatycznie środkiem całego świata. Również świat kultury judaistycznej i chrześcijańskiej przepojony był ideą 'środka' świata; dla Żydów 'środkiem' owym była Jerozolima (Tak mówił Pan Bóg: "Oto jest Jerozolima, którą umieściłem między poganami, otoczona obcymi krajami', a dokładniej świątynia jerozolimska z Arką Przymierza; dla chrześcijan, kontynuujących i adaptujących pojęcia żydowskie, stała się nim Golgota. We Francji średniowiecznej królewskie St. Denis, a potem Paryż uważane były za środek świata, ale w momencie trwałego upowszechnienia się światopoglądu chrześcijańskiego został on na długo utożsamiony z Ziemią Świętą. Dla Greków wreszcie (...), środek Ziemi był wprawdzie różnie oznaczany, ale mieścił się nieodmiennie na terytorium zdominowanym przez oddziaływanie kultury helleńskiej. Omfalos, półokrągły kamień w świątyni Apollina w Delfach, symbolizował zarówno środek Ziemi, jak i jej początek, co wyjaśniał odpowiedni mit. [...]'' - Wojciech J. Burszta ,,Antropologia kultury''

 

    Do symboliki tej nawiązał pośrednio również Norman Davies, który jedną ze swych książek o historii Polski zatytułował ,,Serce Europy''. 

,,Szamanizm''

 

,,Dziewczyna szamana

Nie zazna nigdy snu

Dziewczyna szamana

Nie posłucha waszych słów

Rozpalone węgle

Rozpalone węgle ciągle chłonie z jego warg

Jak kapłanka diabła

Chce u stóp szamana spać 

[...]’’

- Justyna Steczkowska ,,Dziewczyna szamana’’ (fragment)

 

W 2019 r. przeczytałem po raz pierwszy pracę popularnonaukową religioznawcy i etnologa religii, prof. dr hab. Andrzeja Szyjewskiego z UJ, ,,Szamanizm’’, wydaną w 2005 r. nakładem katolickiego wydawnictwa WAM. W 2024 r. wydawnictwo ,,Replika’’ opublikowało jej wznowienie.

Popularne na całym świecie słowo szaman oznacza wiedzącego w języku syberyjskich Ewenków, dawniej zwanych Tunguzami. Istniała też hipoteza wywodząca je z indyjskiego słowa śraman, czyli święty człowiek. Oczywiście w językach różnych ludów i kultur używane są własne nazwy szamanów np. angeqok wśród Eskimosów.

Definicja szamana, człowieka, pośredniczącego między światami duchów a ludzi jest nie do końca sprecyzowana. Szaman często jest utożsamiany i mylony z czarownikiem, medicine man, znachorem itd.

Historia szamanizmu zaczęła się już w paleolicie i trwa aż do czasów współczesnych. Zjawisko to zaobserwowano na Syberii ¹, w Arktyce ², Laponii, wczesnośredniowiecznych Węgrzech ³ i Finlandii ⁴, Azji Środkowej, Mongolii, Chinach, Japonii, Korei, Azji Południowo – Wschodniej, obu Amerykach ⁵ i Australii⁶. Szamanizm tworzy nieraz synkretyczne związki z późniejszymi religiami, takimi jak buddyzm, chrześcijaństwo i islam. Praca o perypetiach takich szamanów jak: Djuchade (Syberia), Maria Sabina z plemienia Mazateków (Meksyk) i Czarny Łoś (USA).

Obecnie odrzuca się jako przestarzały pogląd o chorobach psychicznych, wyróżniających szamanów. W rzeczywistości ich społeczności wymagają od nich dobrego stanu zdrowia psychicznego i fizycznego (biorąc pod uwagę nawet takie szczegóły jak kompletne uzębienie), inteligencji (szaman dysponuje bogatszym słownictwem niż jego współplemieńcy) oraz utrzymywaniem się z pracy fizycznej. Często są to osoby ciężko doświadczone przez los i żyjące w nędzy (np. Maria Sabina). To ostatnie przypomina mi zasłyszane w dzieciństwie na lekcji religii słowa katechety: ,,Wielu świętych żałowało, że ich Bóg wybrał’’.

Charakterystyczna zwłaszcza dla mitologii syberyjskiej kosmologia mówi o trójdzielnym Wszechświecie, złożonym ze świata górnego, środkowego (zamieszkanego przez ludzi) i dolnego (świata na opak, zasiedlonego przez demony). Osią spajającą te wszystkie światy jest axis mundi w postaci kosmicznej góry, bądź drzewa (pierwotna brzoza z ,,Kalevali’’, nordycki jesion Yggdrasil, jakucki modrzew Ar Łuk Mas itd.). Podczas wędrówki po zaświatach szaman spotyka mityczne istoty.

 Są wśród nich boginie takie jak: jakucka Ajyysyt ⁷ czy opiekująca się porodami, Muu z wierzeń panamskich Indian Kuna, para demiurgów; wąż Djabdar i mamut Szeli ze Świata Dolnego, kobiety – renifery, ludzi z głowami kruków, ludzi – niedźwiedzie, uzbrojonych w szable i wiele innych. Ponadto może w podziemnych zaświatach ujrzeć pęknięte Słońce i szczerbaty Księżyc. Dla odmiany szamanizm Indian północnoamerykańskich kładzie nacisk na cztery strony świata. Czarny Łoś spotkał sześciu starców (Dziadów), wyobrażających kierunki łącznie z Niebem i Ziemią.

Inicjacja miała przebieg niezwykle bolesny. Ciało szamana było ćwiartowane (czasem też gotowane w kotle) przez duchy, a następnie składane na nowo. Szamana od zwykłych śmiertelników odróżniało posiadanie dodatkowych mięśni i kości.

Wśród przypisywanych im mocy należy wymienić lot, poruszanie się pod ziemią i wodą, wyciąganie z moszny liny, pozwalającej dostać się do nieba (Australia), uzdrawianie, zapewnianie obfitości ryb i zwierzyny łownej oraz bezpiecznych narodzin, toczenie pojedynków z szamanami wrogich plemion, oraz przekazywanie ustnej tradycji. Istnieją syberyjskie i ałtajskie mity, w których chęć rywalizacji z najwyższym bóstwem ściągnęła na szamanów karę w postaci ograniczenia ich mocy.

Technikami służącymi wprowadzeniu się w trans były: wyczerpujący taniec, śpiew (tzw. kamłanie), bicie w bęben, gra na warkotce (australijskim instrumencie, zwanym też ryczywołem), oraz intoksykacja halucynogennymi grzybami (psylocyby ⁸, muchomory) i roślinami (np. ayahuasca ⁹). Nawiasem mówiąc współczesna, wysoce szkodliwa moda na zjadanie muchomorów, bierze się właśnie z chęci naśladowania syberyjskich szamanów…

Oprócz wspomnianych już bębnów i warkotek, w skład szamańskiego ekwipunku wchodził ciężki kostium, odznaczający się bogatą symbolika mitologiczną (noszony na Syberii, podczas gdy w tropikach szamani często odprawiali rytuały nago), żelazna korona (dawniej noszona tylko przez najpotężniejszych szamanów Syberii), kryształy kwarcu i drogie kamieni oraz lustra, niekiedy zastępowane przez naczynia wypełnione wodą (prototyp zwierciadła Galadrieli).

Szaman korzystał z pomocy duchów opiekuńczych, przybierających postaci zwierząt takich jak: orzeł, kruk, tygrys, irbis, jaguar, anakonda, bądź kikituk (ożywiona figurka zwierzęcia). Duchy opiekuńcze mogły też przybierać postać ludzką (kobiecą lub męską), a nawet być kochankami szamana lub szamanki. Przykładami takich związków była piękna Pinga i eskimoski szaman Igjugarjuk oraz XX – wieczna Haitanka, która w swojej ojczyźnie zawarła ślub cywilny z wężokształtnym loa Damballahem.

Tysiąclecia istnienia szamanizmu odcisnęły swe piętno na mitach i baśniach. Z wyobrażeń duchów opiekuńczych wzięły się opowieści o takich istotach jak indiańskie Ptaki Gromu (hybrydy orłów i kruków, ciskające piorunami w węże ) oraz aztecki bóg Quetzalcoatl. Mit o poćwiartowaniu Ozyrysa przez jego zazdrosnego brata, Seta, może stanowić echo szamańskiej inicjacji. Istnieją hipotezy, w których krasnoludki wywodzą się od wyobrażeń halucynogennych grzybów, poruszających się na dwóch nogach. Szklana Góra z polskiej baśni mogła początkowo symbolizować zestalony czas lub nasienie (dla porównania: w aborygeńskim micie kryształy kwarcu to przepojone mocą odłamki z tronu najwyższego boga, imieniem Baiame). Odległym prototypem królewskiej korony może być natomiast symboliczne przedstawienie aury wokół głowy szamana.

Szamani syberyjscy byli prześladowani przez komunistów, kler prawosławny i buriackich lamów. Ich północnoamerykańskich kolegów zwalczał z kolei rząd USA w ramach walki z Indianami (odsyłam do posta: ,,Taniec Ducha’’). Więcej o prześladowaniach szamanów znajdzie Czytelnik informacji w książce Piersa Vitebskego ,,Szaman’’.

Od lat 60 – tych XX wieku ważną częścią ruchu New Age jest neoszamanizm, stanowiący próbę adaptacji wierzeń i praktyk szamańskich do społeczeństwa zachodniego (zjawisko to istnieje również w Rosji). Ważną rolę w powstaniu neoszamanizmu odegrały literackie konfabulacje takich autorów jak Carlos Castaneda (1925 – 1998) ¹⁰, Lynn V. Anderson (1940 - 2022) czy Sun Bear (1929 - 1992). Neoszamanizm jest oceniany negatywnie nie tylko przez katolickich egzorcystów, ale także Indian północnoamerykańskich. Ci ostatni widzą w nim wypaczenie i obrazę swoich tradycji plemiennych.

Nawiązania do szamanizmu można znaleźć w twórczości takich pisarzy fantastów jak: seria ,,Animal Spirit’’ (wielu autorów), Jarosław Grzędowicz (,,Popiół i kurz’’ ¹¹), Jacek Komuda (,,Jaksa’’ ¹²), Maja Lidia Kossakowska (,,Ruda Sfora’’ ¹³, dylogia ,,Zakon Krańca Świata’’ ¹⁴, ,,Grillbar Galaktyka’’ ¹⁵ , trylogia ,,Takeshi’’ ¹⁶ i opowiadanie ,,Na rozkaz Cezara’’¹⁷ ), Sean A. Moore (,,Conan i klątwa szamana’’), Sławomir Mrugowski (,,Strzygonia’’; strzyga jako duch opiekuńczy), Andrzej Pilipiuk (cykl ,,Oko jelenia’’, niektóre opowiadania ¹⁸), Philip Pullman (trylogia ,,Mroczne materie’’ ¹⁹) i J. K. Rowling (,,Harry Potter’’; patronusy jako duchy opiekuńcze), a także w rosyjskim filmie ,,Volkodav’’ (na podstawie powieści ,,Wilczarz’’ Marii Siemionowej ²⁰) oraz w serialach ,,Xena’’ ²¹, ,,Nowe przygody Tarzana’’ ²², ,,Zaginiony Świat’’ ²³ i ,,W krainie Władcy Smoków’’ ²⁴.

1 Odsyłam do posta: ,,Mitologia syberyjska’’.

2 Odsyłam do posta: ,,Ognista kula. Legendy, baśnie i bajki eskimoskie’’.

3 Odsyłam do posta: ,,Mitologia węgierska’’.

4 Odsyłam do posta: ,,Kalevala’’.

5 Odsyłam do postów: ,,Dar totemów. Baśnie indiańskie’’, ,,W rytm zaklęć. Bajki brazylijskie’’ i ,,Na skrzydłach kondora. Bajki z Chile’’.

6 Odsyłam do posta: ,,Oko krokodyla’’.

7 Odsyłam do posta: ,,Ajyysyt’’.

8 Odsyłam do postów: ,,Boskie grzyby’’ i ,,Jeszcze o grzybach’’.

9 Odsyłam do postów ,,Ayahuasca’’ oraz ,,Szaman i mrówka’’.

10 Odsyłam do posta: ,,Carlos Castaneda’’.

11 Odsyłam do posta: ,,Popiół i kurz. Opowieść ze świata Pomiędzy’’.

12 Odsyłam do postów: ,,Jaksa’’ i ,,Jaksa tom 1 Bies idzie za mną’’.

13 Odsyłam do posta: ,,Ruda Sfora’’.

14 Odsyłam do posta: ,,Zakon Krańca Świata tomy I – II’’.

15 Odsyłam do posta: ,,Grillbar Galaktyka’’.

16 Odsyłam do postów: ,,Takeshi. Cień Śmierci’’, ,,Takeshi 2. Taniec Tygrysa’’ i ,,Takeshi 3. Pałac Umarłych’’.

17 Odsyłam do posta: ,,Na rozkaz Cezara’’.

18 Odsyłam do postów: ,,Szewc z Lichtenrade’’, ,,Czasy, które nadejdą’’ i ,,Zło ze wschodu’’.

19 Odsyłam do posta: ,,Mroczne materie’’.

20 Odsyłam do posta: ,,Wilczarz’’.

21 Odsyłam do posta: ,,Xena – wojownicza księżniczka’’.

22 Odsyłam do posta: ,,Nowe przygody Tarzana’’.

23 Odsyłam do posta: ,,Zaginiony Świat (serial)’’.

24 Odsyłam do posta: ,,W krainie Władcy Smoków’’.