,,Dziewczyna szamana
Nie zazna nigdy snu
Dziewczyna szamana
Nie posłucha waszych słów
Rozpalone węgle
Rozpalone węgle ciągle chłonie z jego warg
Jak kapłanka diabła
Chce u stóp szamana spać
[...]’’
- Justyna Steczkowska ,,Dziewczyna szamana’’ (fragment)
W 2019 r. przeczytałem po raz pierwszy pracę popularnonaukową religioznawcy i etnologa religii, prof. dr hab. Andrzeja Szyjewskiego z UJ, ,,Szamanizm’’, wydaną w 2005 r. nakładem katolickiego wydawnictwa WAM. W 2024 r. wydawnictwo ,,Replika’’ opublikowało jej wznowienie.
Popularne na całym świecie słowo szaman oznacza wiedzącego w języku syberyjskich Ewenków, dawniej zwanych Tunguzami. Istniała też hipoteza wywodząca je z indyjskiego słowa śraman, czyli święty człowiek. Oczywiście w językach różnych ludów i kultur używane są własne nazwy szamanów np. angeqok wśród Eskimosów.
Definicja szamana, człowieka, pośredniczącego między światami duchów a ludzi jest nie do końca sprecyzowana. Szaman często jest utożsamiany i mylony z czarownikiem, medicine man, znachorem itd.
Historia szamanizmu zaczęła się już w paleolicie i trwa aż do czasów współczesnych. Zjawisko to zaobserwowano na Syberii 1, w Arktyce 2, Laponii, wczesnośredniowiecznych Węgrzech 3 i Finlandii 4, Azji Środkowej, Mongolii, Chinach, Japonii, Korei, Azji Południowo – Wschodniej, obu Amerykach 5 i Australii6. Szamanizm tworzy nieraz synkretyczne związki z późniejszymi religiami, takimi jak buddyzm, chrześcijaństwo i islam. Praca o perypetiach takich szamanów jak: Djuchade (Syberia), Maria Sabina z plemienia Mazateków (Meksyk) i Czarny Łoś (USA).
Obecnie odrzuca się jako przestarzały pogląd o chorobach psychicznych, wyróżniających szamanów. W rzeczywistości ich społeczności wymagają od nich dobrego stanu zdrowia psychicznego i fizycznego (biorąc pod uwagę nawet takie szczegóły jak kompletne uzębienie), inteligencji (szaman dysponuje bogatszym słownictwem niż jego współplemieńcy) oraz utrzymywaniem się z pracy fizycznej. Często są to osoby ciężko doświadczone przez los i żyjące w nędzy (np. Maria Sabina). To ostatnie przypomina mi zasłyszane w dzieciństwie na lekcji religii słowa katechety: ,,Wielu świętych żałowało, że ich Bóg wybrał’’.
Charakterystyczna zwłaszcza dla mitologii syberyjskiej kosmologia mówi o trójdzielnym Wszechświecie, złożonym ze świata górnego, środkowego (zamieszkanego przez ludzi) i dolnego (świata na opak, zasiedlonego przez demony). Osią spajającą te wszystkie światy jest axis mundi w postaci kosmicznej góry, bądź drzewa (pierwotna brzoza z ,,Kalevali’’, nordycki jesion Yggdrasil, jakucki modrzew Ar Łuk Mas itd.). Podczas wędrówki po zaświatach szaman spotyka mityczne istoty.
Są wśród nich boginie takie jak: jakucka Ajyysyt 7 czy opiekująca się porodami, Muu z wierzeń panamskich Indian Kuna, para demiurgów; wąż Djabdar i mamut Szeli ze Świata Dolnego, kobiety – renifery, ludzi z głowami kruków, ludzi – niedźwiedzie, uzbrojonych w szable i wiele innych. Ponadto może w podziemnych zaświatach ujrzeć pęknięte Słońce i szczerbaty Księżyc. Dla odmiany szamanizm Indian północnoamerykańskich kładzie nacisk na cztery strony świata. Czarny Łoś spotkał sześciu starców (Dziadów), wyobrażających kierunki łącznie z Niebem i Ziemią.
Inicjacja miała przebieg niezwykle bolesny. Ciało szamana było ćwiartowane (czasem też gotowane w kotle) przez duchy, a następnie składane na nowo. Szamana od zwykłych śmiertelników odróżniało posiadanie dodatkowych mięśni i kości.
Wśród przypisywanych im mocy należy wymienić lot, poruszanie się pod ziemią i wodą, wyciąganie z moszny liny, pozwalającej dostać się do nieba (Australia), uzdrawianie, zapewnianie obfitości ryb i zwierzyny łownej oraz bezpiecznych narodzin, toczenie pojedynków z szamanami wrogich plemion, oraz przekazywanie ustnej tradycji. Istnieją syberyjskie i ałtajskie mity, w których chęć rywalizacji z najwyższym bóstwem ściągnęła na szamanów karę w postaci ograniczenia ich mocy.
Technikami służącymi wprowadzeniu się w trans były: wyczerpujący taniec, śpiew (tzw. kamłanie), bicie w bęben, gra na warkotce (australijskim instrumencie, zwanym też ryczywołem), oraz intoksykacja halucynogennymi grzybami (psylocyby 8, muchomory) i roślinami (np. ayahuasca 9). Nawiasem mówiąc współczesna, wysoce szkodliwa moda na zjadanie muchomorów, bierze się właśnie z chęci naśladowania syberyjskich szamanów…
Oprócz wspomnianych już bębnów i warkotek, w skład szamańskiego ekwipunku wchodził ciężki kostium, odznaczający się bogatą symbolika mitologiczną (noszony na Syberii, podczas gdy w tropikach szamani często odprawiali rytuały nago), żelazna korona (dawniej noszona tylko przez najpotężniejszych szamanów Syberii), kryształy kwarcu i drogie kamieni oraz lustra, niekiedy zastępowane przez naczynia wypełnione wodą (prototyp zwierciadła Galadrieli).
Szaman korzystał z pomocy duchów opiekuńczych, przybierających postaci zwierząt takich jak: orzeł, kruk, tygrys, irbis, jaguar, anakonda, bądź kikituk (ożywiona figurka zwierzęcia). Duchy opiekuńcze mogły też przybierać postać ludzką (kobiecą lub męską), a nawet być kochankami szamana lub szamanki. Przykładami takich związków była piękna Pinga i eskimoski szaman Igjugarjuk oraz XX – wieczna Haitanka, która w swojej ojczyźnie zawarła ślub cywilny z wężokształtnym loa Damballahem.
Tysiąclecia istnienia szamanizmu odcisnęły swe piętno na mitach i baśniach. Z wyobrażeń duchów opiekuńczych wzięły się opowieści o takich istotach jak indiańskie Ptaki Gromu (hybrydy orłów i kruków, ciskające piorunami w węże ) oraz aztecki bóg Quetzalcoatl. Mit o poćwiartowaniu Ozyrysa przez jego zazdrosnego brata, Seta, może stanowić echo szamańskiej inicjacji. Istnieją hipotezy, w których krasnoludki wywodzą się od wyobrażeń halucynogennych grzybów, poruszających się na dwóch nogach. Szklana Góra z polskiej baśni mogła początkowo symbolizować zestalony czas lub nasienie (dla porównania: w aborygeńskim micie kryształy kwarcu to przepojone mocą odłamki z tronu najwyższego boga, imieniem Baiame). Odległym prototypem królewskiej korony może być natomiast symboliczne przedstawienie aury wokół głowy szamana.
Szamani syberyjscy byli prześladowani przez komunistów, kler prawosławny i buriackich lamów. Ich północnoamerykańskich kolegów zwalczał z kolei rząd USA w ramach walki z Indianami (odsyłam do posta: ,,Taniec Ducha’’). Więcej o prześladowaniach szamanów znajdzie Czytelnik informacji w książce Piersa Vitebskego ,,Szaman’’.
Od lat 60 – tych XX wieku ważną częścią ruchu New Age jest neoszamanizm, stanowiący próbę adaptacji wierzeń i praktyk szamańskich do społeczeństwa zachodniego (zjawisko to istnieje również w Rosji). Ważną rolę w powstaniu neoszamanizmu odegrały literackie konfabulacje takich autorów jak Carlos Castaneda (1925 – 1998) 10, Lynn V. Anderson (1940 - 2022) czy Sun Bear (1929 - 1992). Neoszamanizm jest oceniany negatywnie nie tylko przez katolickich egzorcystów, ale także Indian północnoamerykańskich. Ci ostatni widzą w nim wypaczenie i obrazę swoich tradycji plemiennych.
Nawiązania do szamanizmu można znaleźć w twórczości takich pisarzy fantastów jak: seria ,,Animal Spirit’’ (wielu autorów), Jarosław Grzędowicz (,,Popiół i kurz’’ 11), Jacek Komuda (,,Jaksa’’ 12), Maja Lidia Kossakowska (,,Ruda Sfora’’ 13, dylogia ,,Zakon Krańca Świata’’ 14, ,,Grillbar Galaktyka’’ 15 , trylogia ,,Takeshi’’ 16 i opowiadanie ,,Na rozkaz Cezara’’17 ), Sean A. Moore (,,Conan i klątwa szamana’’), Sławomir Mrugowski (,,Strzygonia’’; strzyga jako duch opiekuńczy), Andrzej Pilipiuk (cykl ,,Oko jelenia’’, niektóre opowiadania 18), Philip Pullman (trylogia ,,Mroczne materie’’ 19) i J. K. Rowling (,,Harry Potter’’; patronusy jako duchy opiekuńcze), a także w rosyjskim filmie ,,Volkodav’’ (na podstawie powieści ,,Wilczarz’’ Marii Siemionowej 20) oraz w serialach ,,Xena’’ 21, ,,Nowe przygody Tarzana’’ 22, ,,Zaginiony Świat’’ 23 i ,,W krainie Władcy Smoków’’ 24.
1 Odsyłam do posta: ,,Mitologia syberyjska’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Ognista kula. Legendy, baśnie i bajki eskimoskie’’.
3 Odsyłam do posta: ,,Mitologia węgierska’’.
4 Odsyłam do posta: ,,Kalevala’’.
5 Odsyłam do postów: ,,Dar totemów. Baśnie indiańskie’’, ,,W rytm zaklęć. Bajki brazylijskie’’ i ,,Na skrzydłach kondora. Bajki z Chile’’.
6 Odsyłam do posta: ,,Oko krokodyla’’.
7 Odsyłam do posta: ,,Ajyysyt’’.
8 Odsyłam do postów: ,,Boskie grzyby’’ i ,,Jeszcze o grzybach’’.
9 Odsyłam do postów ,,Ayahuasca’’ oraz ,,Szaman i mrówka’’.
10 Odsyłam do posta: ,,Carlos Castaneda’’.
11 Odsyłam do posta: ,,Popiół i kurz. Opowieść ze świata Pomiędzy’’.
12 Odsyłam do postów: ,,Jaksa’’ i ,,Jaksa tom 1 Bies idzie za mną’’.
13 Odsyłam do posta: ,,Ruda Sfora’’.
14 Odsyłam do posta: ,,Zakon Krańca Świata tomy I – II’’.
15 Odsyłam do posta: ,,Grillbar Galaktyka’’.
16 Odsyłam do postów: ,,Takeshi. Cień Śmierci’’, ,,Takeshi 2. Taniec Tygrysa’’ i ,,Takeshi 3. Pałac Umarłych’’.
17 Odsyłam do posta: ,,Na rozkaz Cezara’’.
18 Odsyłam do postów: ,,Szewc z Lichtenrade’’, ,,Czasy, które nadejdą’’ i ,,Zło ze wschodu’’.
19 Odsyłam do posta: ,,Mroczne materie’’.
20 Odsyłam do posta: ,,Wilczarz’’.
21 Odsyłam do posta: ,,Xena – wojownicza księżniczka’’.
22 Odsyłam do posta: ,,Nowe przygody Tarzana’’.
23 Odsyłam do posta: ,,Zaginiony Świat (serial)’’.
24 Odsyłam do posta: ,,W krainie Władcy Smoków’’.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz