,, … to nie przypadek, że bohaterowie amerykańskiej kultury popularnej tak często żegnają się ze światem słowami ‘do zobaczenia w piekle’. Oni są przekonani, że tam właśnie pójdą, że do tego zostali wybrani przez Boga’’ - Tadeusz A. Olszański ,,Jeszcze o neopurytanizmie’’ (25 stycznia 2015)
W grudniu 2025 r. przeczytałem ,,Opowieści niesamowite z języka angielskiego’’, zbiór 16 opowiadań grozy pod redakcją Macieja Płazy.
Zamieszczone w antologii utwory napisali: John William Polidori (1795 – 1821), Edgar Allan Poe (1809 – 1849), Nathaniel Hawthorne (1804 – 1864), Charles Dickens (1812 – 1870) 1, Joseph Sheridan Le Fanu (1814 – 1873), Charlotte Perkins Gilman (1860 – 1935), Ambrose Bierce (1842 – 1914?), Montague Rhodes James (1862 – 1936), Robert William Chambers (1865 – 1933), Henry James (1843 – 1916), William Wymark Jacobs (1863 – 1943), Algernon Blackwood (1869 – 1951) 2, Edward Frederic Benson (1867 – 1940), Howard Phillips Lovecraft (1890 – 1937) 3, Walter de la Mare (1873 – 1956) i Arthur Machen (1863 – 1947) 4. Byli wśród nich Brytyjczycy (Polidori, Dickens, M. R. James, W. W. Jacobs, Blackwood, Benson, de la Mare i Machen), Amerykanie (Poe, Hawthorne, Gilman, Bierce, Chambers, H. James i Lovecraft) oraz jeden Irlandczyk (Le Fanu).
Przekładu podjęli się: Violetta Dobosz, Jerzy Jarniewicz, Barbara Kopeć – Umiastowska, Jerzy Krzysztoń, Robert Lipski, Irena Malanowska, Janina Mroczkowska, Jadwiga Olędzka, Maciej Płaza, Sławomir Studniarz, Aldona Szpakowska, Marcin Szuster, Maria Traczewska i Iwona Żółtowska.
Akcja tych utworów rozgrywa się w czasach współczesnych ich Autorom (XIX – wczesny XX wiek). Na twórczość Brytyjczyków wpływ wywarły powieści gotyckie; wczesne horrory pisane w ich ojczyźnie już w XVIII wieku. Tymczasem pisarze amerykańscy zmagali się z ponurym dziedzictwem purytanizmu, skrajnej odmiany kalwinizmu. Purytanie kładli akcent na wszechobecność szatana i karzącego Boga z pominięciem miłosierdzia. Charakteryzowali się też silną wiarą w predystynację (patrz motto). Trwałą traumę spowodował zwłaszcza proces rzekomych czarownic z Salem (1692 – 1693) 5. Inspiracje folklorem są szczególnie widoczne w twórczości Machena, rodowitego Walijczyka. Uwagę zwraca również egzotyka bliskiego zasięgu. Austriacka Styria, Słowacja (wówczas jeszcze część Austro – Węgier) i znajdująca się pod jarzmem tureckim, Grecja zostały przedstawione jako krainy tajemnicze i groźne. Trend ten zachował się zresztą do naszych czasów. Wystarczy wspomnieć Transylwanię jako matecznik wampirów, Hannibala Lectera pochodzącego z Litwy, Słowację w horrorze ,,Hostel’’, Durmstrang; bułgarską szkołę magii (również czarnej) w cyklu ,,Harry Potter’’, powieść Grahama Mastertona o krakowskim bazyliszku czy zmagania Hellboya z Babą Jagą, Kościejem i Grigorijem Rasputinem 6.
Antologia zawiera dwa opowiadania o wampirach, opublikowane wcześniej niż powieść ,,Dracula’’ Brama Stokera 7.
Pierwowzorem lorda Ruthvena z utworu Polidoriego był szkocki renegat Patric Ruthven (ok. 1520 – 1566) i prawdopodobnie także lord George Byron (1788 – 1824). Polidori napisał ,,Wampira’’ na konkurs ogłoszony podczas deszczowego lata w willi Diodati w Szwajcarii. Nawiasem mówiąc wtedy narodził się również ,,Frankenstein’’ Mary Shelley 8. Ruthven był bardzo bogatym arystokratą podróżującym po Europie. Posiadał nadludzką siłę i bardzo trudno było go zabić. Cynik, rozpustnik i szuler dawał bardzo wysokie jałmużny naciągaczom zamiast prawdziwie potrzebującym. Jego pieniądze zawsze jednak przynosiły nieszczęście obdarowanym. Zwodził swego towarzysza podróży, młodego Aubreya, który był szlachetnym i bardzo naiwnym idealistą. Zabił Ianthe, młodą i niewinną Greczynkę, którą Aubrey pokochał. Następnie w noc poślubną uśmiercił jego siostrę. Zdołał ją poślubić, wymuszając na jej bracie przysięgę milczenia.
Carmilla von Karnstein była szlachcianką ze Styrii, urodzoną w XVII wieku. Wcześniej nosiła imiona Mircalla i Millarca, ponieważ na mocy klątwy mogła przedstawiać się używając wyłącznie tych liter. Zachwycała swą urodą; młodym wyglądem i ciemnokasztanowymi włosami. W ustach skrywała jednak ostre kły. Wpadła w furię gdy garbaty domokrążca zaproponował jej spiłowanie zęba. Jako ateistka unikała udziału we wszelkich praktykach religijnych. Nocami piła ludzką krew i potrafiła zamieniać się w czarną kotkę. Udawała przyjaciółkę młodej blondynki, Laury, córki Anglika, mieszkającego w Austrii. W istocie wciągnęła niewinną dziewczynę w lesbijski romans. Zdemaskowana przez lekarza i generała, została przebita osikowym kołkiem w trumnie. Powyższe opowiadanie Le Fanu znalazła licznych naśladowców, którzy stworzyli podgatunek zwany horrorem lesbijskim (ang. lesbian horror). Manierę tę ośmieszył Andrzej Pilipiuk w ,,Wampirze z M – 3’’.
Wielka Brytania słynie na świecie z licznych legend o duchach 9. Spirytyzm, sprzeczne z doktryną chrześcijaństwa próby kontaktowania się z duchami zmarłych były niestety bardzo popularne w XIX i XX wieku 10. W opowiadaniu ,,Prawdziwa powinność’’ Henry’ego Jamesa duch zmarłego Ashtona Doyne’a sprzeciwił się napisaniu jego biografii przez George’a Withermore’a. Ukazał mu się ,,Ogromny. Mroczny. Ciemny. Straszny’’, aż udaremnił niemiły mu zamiar. Benson pisał o duchach z rezydencji Church – Peveril; Błękitnej Damie i przodku Anthonym, który skręcił kark przy próbie dostania się konno na schody. Strach budzili jednak dwaj mali chłopcy, bliźnięta ukazujący się w długiej galerii. Na początku XVII wieku piękny Dick Peveril udusił we śnie ich matkę, a ich spalił żywcem, aby przywłaszczyć sobie ich posiadłość. Duszki przestały straszyć, gdy Madge Peveril okazała im współczucie. Pan Bloom, opisany przez de la Mare’a był samotnym właścicielem dworu Montresor. Praktykował spirytyzm, zaś kontakty z duchami wyniszczyły go psychicznie i fizycznie. Jego gość, pan Dash był przeciwnikiem spirytyzmu. Zraził się do niego w dzieciństwie, obserwując zabobonne praktyki swej guwernantki, panny Altogood. W końcu Dash nie wytrzymał i uciekł ze starego dworu, opanowanego przez siłę nieczystą.
Dom Usherów z opowiadania Poego był neogotycką siedzibą starego rodu arystokratycznego. Roderic Usher, człowiek ekscentryczny, dziś zostały określony jako osoba przebodźcowana. Grał na gitarze, czytał zaś książki okultystyczne i fantastyczne. Pochował żywcem siostrę w domu. Kiedy kobieta uwolniła się z rodzinnego grobowca, dom Usherów zawalił się i został zalany falami jeziora. Uderzający pesymizm tego opowiadania ma źródło w smutnym życiu Poego, pełnym nieszczęść i rozczarowań.
Aylmer, bohater opowiadania ,,Znamię’’ był amerykańskim uczonym i alchemikiem. Jego obsesję stanowił zamiar usunięcia z policzka ukochanej żony, Georginy, małego znamienia w kształcie czerwonej dłoni. Niestety kobieta zmarła podczas eksperymentu mającego to umożliwić. Nathaniel Hawthorne mierzył się w swym utworze z purytańską przeszłością swego rodu (skaza na ciele symbolizowała skazę na duszy budzącą Boży gniew). Jego przodkiem był bowiem kupiec John Hathorne (1641 - 1717), jeden z sędziów w Salem.
Tytułowy dróżnik z opowiadania Dickensa mieszkał samotnie w ponurym domu na odludziu. Widywał zjawę, swego sobowtóra, który ostrzegał go przed niebezpieczeństwami. Polskim odpowiednikiem ,,Dróżnika’’ są kolejowe horrory Stefana Grabińskiego (1887 – 1936).
Tytułowa żółta tapeta z opowiadania Perkins Gilman była bardzo brzydka i denerwująca. Budziła skojarzenia z grzybami i złośliwymi twarzami. Młoda matka, zmuszona przez męża – lekarza do bezczynnego spędzania całych dni w pokoju z tą tapetą, w końcu oszalała. Zaczęła ją zrywać, aby uwolnić uwięzioną w ścianie, pełzająca kobietę. Autorka była sufrażystką i opisała własne traumatyczne przeżycia.
Tytułowe draństwo z opowiadania Bierce’a było nieokreśloną rzeczą w nieznanym kolorze, która zabiła farmera, Hugh Morgana. Utwór wywarł silny wpływ na ,,Kolor z przestworzy’’ H. P. Lovecrafta. (Właściwie można mówić o plagiacie popełnionym przez Samotnika z Providence). Nieznane ludziom kolory występują również w ,,Podróży na Arktura’’ Davida Lindsaya 11.
Demon nocy został zwyciężony przez biblijnego króla Salomona. Chude, blade, długowłose straszydło ze szponami i wielkim oczami, było zdolne skręcać ludzkie karki. Słowianie nazwaliby taką istotę nocnicą. W 1701 r. scenę egzorcyzmu narysował francuski kanonik Alberyk de Mauleon. Po wiekach demon nawiedził angielskiego antykwariusza, Dennistouna, który nabył rękopis do celów badawczych. M. R. James wykorzystał w tym opowiadaniu własną, rozległą wiedzę historyczną.
Demoniczna księga ,,Król w Żółci’’ stanowiła osnowę autorskiej mitologii Chambersa. Opowiadała o królu Hasturze, królowej Cassildzie, mieście Carcossie nad jeziorem Hali i Żółtym Znaku, niepodobnym do liter chińskich ani arabskich. Przypuszczam, że odległym pierwowzorem Hastura mógł być angielski król Henryk VIII (1491 – 1547), którego ulubionym kolorem był właśnie żółty. Wcześniej ten okrutny władca został przedstawiony jako król Żółcik w ,,Gargantui i Pantagruelu’’ Rabelaisa. W opowiadaniu Chambersa malarz nazwiskiem Scott i jego modelka, Tessie, oboje katolicy byli prześladowani przez demony, chcące im odebrać broszę z Żółtym Znakiem i egzemplarz księgi. Oboje śnili o pogrzebowym karawanie i spotkaniu obrzydliwego stróża kościelnego o żółtawej cerze. Chambers wywarł duży wpływ na Lovecrafta 12.
Opisana przez W. W. Jacobsa małpia łapka była talizmanem. Stary oficer przywiózł ją z Indii i chciał spalić w piecu. Niestety jego gospodarze uparli się na swoją zgubę zachować ten przedmiot. Spełniała trzy życzenia za straszliwą cenę. Przykładowa zapewniała dużą sumę pieniędzy jako odszkodowanie za śmierć bliskiej osoby. To antymagiczne opowiadanie wywarło wpływ na powieść Mai Lidii Kossakowskiej ,,Takeshi 2. Taniec Tygrysa’’ i ,,Trylogię husycką’’ Andrzeja Sapkowskiego 13.
Krzaczaste wierzby rosły na dunajskiej wysepce w okolicach Preszburga (dzisiejszej Bratysławy). Ożywione przez pogańskich bogów lub demony, przemieszczały się z miejsca na miejsce. Potrafiły zabijać ludzi jako należne sobie ofiary. W utworze tym ukazana została fascynacja Blackwooda wiedzą tajemną i dziką przyrodą.
Nienazywalne z niepublikowanego wcześniej po polsku opowiadania Lovecrafta było straszydłem z rogami i kopytami. Przypominało tym chrześcijańskie wyobrażenia diabłów, zaś późniejszy raport mówił tu o rozjuszonym byku. Nocą na starym cmentarzu w Arkham zaatakowało Randolpha Cartera i Mantona rozmawiających o literaturze grozy i purytańskiej demonomanii. Utwór zawiera sporą dawkę autoironii Lovecrafta.
W opowiadaniu ,,Zamiana’’ Arthura Machena (po raz pierwszy przełożonym na język polski) fairies (ang. wróżki) były złowrogimi istotami, które ukrywały się przed ludźmi w odległych zakątkach Wielkiej Brytanii. Służyła im panna Hayes (właśc. Rosamond Brown), czarownica i opiekunka dzieci odpoczywających nad morzem (niejako mroczna wersja Mary Poppins). Zaprowadziła podopiecznych do jaskini, gdzie pięcioletni Bobby został podmieniony na brzydkiego odmieńca. Motyw takiej zamiany jest znany z ludowych wierzeń celtyckich, germańskich, słowiańskich, bałtyckich, a nawet arabskich. Choć Machen jest często traktowany jako pisarz horrorów, Andrzej Sapkowski w ,,Rękopisie znalezionym w smoczej jaskini’’ zalicza go do prekursorów fantasy.
1 Odsyłam do postów: ,,Opowieść wigilijna’’ oraz ,,Charles Dickens i kamienie mikorzyńskie’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Wendigo i inne upiory’’.
3 Odsyłam do posta: ,,H. P. Lovecraft i mitologia Cthulhu’’.
4 Odsyłam do postów: ,,Inne światy’’ i ,,Troje szalbierzy’’.
5 Odsyłam do posta: ,,Czarownice z Salem’’.
6 Odsyłam do posta: ,,Hellboy’’.
7 Odsyłam do posta: ,,Dracula’’.
8 Odsyłam do posta: ,,Frankenstein’’.
9 Odsyłam do postów: ,,Duchy czarownic’’, ,,Karol I Stuart straszy’’, ,,Legendy o brytyjskich duchach’’ i ,,Szkockie legendy o duchach’’.
10 Odsyłam do postów: ,,Bawełna i spirytyzm’’, ,,Gilbert Keith Chesterton i spirytyzm’’, ,,Jasnowidz w salonie czyli spirytyzm i paranormalność w Polsce międzywojennej’’, ,,Plutarco Elias Calles i spirytyzm’’, ,,Seanse spirytystyczne’’, ,,Siostry Fox’’ i ,,Spirytystyczna muzyka’’.
11 Odsyłam do posta: ,,Podróż na Arktura’’.
12 W dostępnym na tym blogu opowiadaniu fantasy ,,Konik Garbusek’’ utożsamiłem Hastura ze złym carem z baśni Piotra Jerszowa.
13 Odsyłam do postów ,,Takeshi 2. Taniec Tygrysa’’ oraz ,,Geralt i inni’’.
