Gady

Gady są gromadą kręgowców żyjących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Są potomkami płazów, a przodkami ptaków i ssaków.

Najstarszy przedstawiciel tych zwierząt, hylonomus żył w późnym karbonie. Wyglądem przypominał jaszczurkę. Miał wydłużoną głowę i pysk wypełniony ostrymi zębami. Każda z czterech łap tego pragada zakończona była pięcioma palcami. Żywił się owadami. Mieszkał w spróchniałych pniach drzew na bagnach.

Sejmurię pominiemy w naszych rozważaniach, ponieważ okazała się płazem – paleontolodzy odkryli należące do niej kijanki.

Perm (najmłodszy okres paleozoiku) był świadkiem światowej ekspansji gadów.

Bardzo charakterystyczne dla tej epoki były pelykozaury – grupa gadów pierwotnych, charakteryzujących się zębami na podniebieniu pełniącymi funkcję filtra i grzebieniami na grzbiecie. Do czego były im potrzebne – budzi to kontrowersje. Według jednej hipotezy, służyły im do celów termoregulacyjnych, wedle drugiej – do odstraszania wrogów. Do pelykozaurów zaliczamy min. dimetrodonta, waranozaura i edafozaura. Ten ostatni był pierwszym w dziejach gadem roślinożernym. Pelykozaury skupiały wyłącznie gatunki czworonożne.

W permie gady rozpoczęły podbój mórz. Te, które kolonizowały wody słone wytworzyły odrębny rząd – mezozaury. Wyglądem przypominały współczesne gawiale. Żywiły się rybami, skorupiakami i mięczakami. Chociaż mezozaury żyły krótko dały podwaliny gadziej kolonizacji wód słonych.

W tym okresie powstały również Cynodonta – gady ssakokształtne, które żyły aż do jury. Gady te w prostej linii były przodkami ssaków. Ich skóra (prawdopodobnie) była pokryta futrem, a zęby podobne do zębów psów, stąd też zwane są ,,psiozębnymi''. Były mięsożerne. Do gadów ssakokształtnych zaliczamy min. trinoksodona, cynognata i lyceanopsa.

Razem z nimi pojawiła się wymarła grupa tekodontów, będących protoplastami dinozaurów, pterozaurów i krokodylowatych. Termin ,,tekodonty'' znaczy ,,pochwozębne'' (od łac. ,,teca'' – pochwa) ponieważ ich dobrze wykształcone zęby miały dziąsła i schowane w zębodołach. Były mięsożerne. Zamieszkiwały rozmaite środowiska, co tłumaczy różnorodność ich potomków. Proterozuch żyjący w wodzie był przodkiem krokodylowatych, euparkaria i ornitozuch – dwunożnych, mięsożernych dinozaurów, zaś nadrzewne tekodonty, latające lotem ślizgowym – pterozaurów.

Dinozaury spokrewnione z pterozaurami i krokodylowatymi żyły przez 150 mln lat temu w mezozoiku. Najstarszy reprezentant tego rzędu – celofyz żył w triasie 210 mln lat temu i należał do rodziny terapodów. Stado tych zwierząt odkryto w Teksasie na Ghost Rancho (Rancho Duchów). Nazwa tego dinozaura znaczy ,,jamista postać'', ponieważ jego kości były puste w środku, co zmniejszało ciężar zwierzęcia i ułatwiało wydajny bieg. Żywił się owadami, ssakami, małymi gadami i płazami, oraz uprawiał kanibalizm. Miał wydłużony pysk ze szpilkowatymi zębami, małą głowę osadzoną na długiej szyi, długie łapy z pięciopalczastymi dłońmi, długie nogi i kościsty ogon. Natomiast najmłodszą grupą dinozaurów były ceratopsy, czyli dinozaury rogate. Powstały one pod koniec kredy. Ceratopsy skupiały gatunki, których głowy były uzbrojone w rogi, kołnierze kostne, guzy itd. Najstarszymi ceratopsami były dwunożny leptoceratops i czworonożny protoceratops. Najmłodszym ceratopsem był ich największy przedstawiciel – triceratops. Natomiast najmłodszym terapodem był tyranozaur.

W 1824 r. sir Richard Owen utworzył termin ,,dinozaury'' z połączenia dwóch greckich słów: ,,deinos'' – straszny i ,,sauros'' – jaszczur. Ten drugi człon został dodany ponieważ dinozaury były uważane za krewnych jaszczurek, co nie było prawdą.

Wyróżniamy następujące rodziny dinozaurów: ornitomimozaury, terapody, zauropody, ankylozaury, stegozaury, pachycefalozaury (ich przedstawiciele: pachycefalozaur i prenocefal mieli czaszki masywne, wysklepione ku górze i poruszali się na tylnych kończynach), ornitopody. Wszystkie te dinozaury można podzielić na dwa rodzaje bazując na ułożeniu kości miednicznych: łonowej i kulszowej co pozwala je podzielić na gadziomiedniczne i ptasiomiedniczne. Obecnie wiemy, że najmniejszym dinozaurem świata był lagozuch (30 cm długości), a największym – sejsmozaur (52 m długości). Zanim go odkryto za największego dinozaura świata uważano diplodoka (27 m długości, długość rekordowa: 30 m długości). W niektórych nowoczesnych opracowaniach diplodok nadal jest uważany za największego dinozaura, ponieważ szkielet sejsmozaura nie jest kompletny. Dinozaury były jajorodne, czego niektórzy paleontolodzy odmawiają homalocefalowi, który miał szeroki otwór łonowy, jak u zwierzęcia żyworodnego. Mimo rozlicznych badań, nasza wiedza o dinozaurach jest niepełna, nie znamy ani ich ubarwienia ani głosów. Szkielety sejsmozaura i minmi są niekompletne, a jedyną znaną częścią terinozaura są jego łapy z wielkimi, ostrymi pazurami. Nazwa ta znaczy ,,sierpowaty jaszczur''. Na marginesie zaznaczam, że niektórzy paleontolodzy kwestionują przynależność dinozaurów do gadów, uznając je za odrębną gromadę.

W związku z dużym oddaleniem drzew tworzących mezozoiczne lasy, nadrzewne tekodonty nauczyły się latać lotem ślizgowym. We wczesnej jurze wykształciła się nowa grupa gadów kopalnych – pterozaury (skrzydlate jaszczury). Miały małe głowy zakończone dziobami; wypełnionymi zębami lub bezzębnymi. Ich wydłużone kończyny przednie miały cztery palce, z czego ostatni – najdłuższy stanowił podporę dla skórnych skrzydeł. Niektóre gatunki np. dimofrodon czy ramforynchus miały ogony służące w locie jako ster. Były mięsożerne. Rozmnażały się składając jaja, a potomstwo karmiły pokarmem przetrawionym. Duże pterozaury np. pteranodon (8 m rozpiętości skrzydeł) zakładały kolonie lęgowe. Pteranodon był uważany za największego przedstawiciela swej grupy do czasów odkrycia niekompletnego szkieletu pterozaura, którego rozpiętość skrzydeł wynosiła 10 m długości. Natomiast najmniejszym pterozaurem był pterodaktyl wielkości wróbla. Rekordowo duże pterodaktyle osiągały wielkość gołębi. O ile przyczyny wymarcia dinozaurów są niejasne, o tyle wiadomo, że niektóre pterozaury (mam na myśli jurajskie ramforynchusy) wymarły z powodu konkurencji z coraz liczniejszymi ptakami.

W trasie gady z powodzeniem ponowiły ,,szturm'' na morza i oceany. Oprócz żółwi (archelon), jaszczurek (mozazaur) i krokodylowatych (nystriozaur) żyły tam gady morskie, które dzielimy na dwie grupy: ichtiozaury i sauropterygia. Do pierwszej zaliczamy gatunki o długim pysku wypełnionym ostrymi zębami i krótkim, grubym karku. Najbardziej ,,wodny'' z tych gadów był ichtiozaur, od którego pochodzi ich nazwa. Przypominał wyglądem rybę i nie mógł wychodzić z wody. Musiał być więc żyworodny. Pozostałe ichtiozaury i zauropterygi, aby złożyć jaja musiały wychodzić na ląd. Sauropterygia wyróżniały się małą głową osadzoną na długiej szyi. Krótki ogon pomagał w pływaniu. Miały cztery kończyny. U wysoko rozwiniętych przedstawicieli tej grupy np. elasmozaura były płetwami, podczas gdy u notozaura i tenystropeusa można wyodrębnić w nich pięć długich palców. Żywiły się rybami, skorupiakami i mięczakami.

W kredzie wszystkie te gady zniknęły z powierzchni Ziemi; ustępując miejsca ssakom zeszły na dalszy plan. Mimo to gady nadal są liczne i zróżnicowane, niech świadczy o tym chociażby to, że zasiedlają niemal wszystkie ekosystemy z wyjątkiem głębin oceanicznych i morskich, pustyń lodowych i niektórych wysp (Grenlandia, Islandia i Hawaje). W niektórych okolicach liczebność gadów przewyższa liczbę ssaków np. na Cyprze gekon pospolity jest tak pospolity jak u nad mysz.

Gady współczesne dzielimy na: łuskonośne (jaszczurki i węże), sfenodonty (hatteria), żółwie i krokodylowate. Najliczniejszą grupą gadów są jaszczurki (3800), a najmniej liczną – hatterie (2 gatunki).

Mózgi gadów są prymitywne; kresomózgowie jest małe i gładkie (u stegozaura mózg miał wymiary orzecha włoskiego), przez co niektórzy ludzie uważają gady za istoty tępe, co jest nieco przesadzone. […]

Wielu ludzi niesłusznie boi się i brzydzi niektórych gadów (szczególnie znienawidzone są węże i krokodyle). Mimo powyższych uprzedzeń gady odgrywają dużą rolę w kulturze człowieka. Starożytni Egipcjanie czcili krokodyle nilowe jako poświęcone Sobkowi, zaś Grecy – węże poświęcone Asklepiosowi. Na podstawie odkryć kości dinozaurów wymyślono smoki, zaś w symbolice chrześcijańskiej węże oznaczają diabła. Obok jaja koguta, ogona szczura i włosa z głowy samobójcy, sperma krokodyla stanowiła składnik wielu czarodziejskich mikstur. W czasach przed swoim chrztem Litwini czcili węże. W ,,Księdze dżungli'' Rudyarda Kilplinga występują takie gady jak krokodyl, kobra i pyton skalny. Jeszcze w XIX wieku Hindusi dokarmiali krokodyle niemowlętami. W ,,Historii żółtej ciżemki'' główny bohater rzeźbił jaszczurkę jako element dekoracyjny do Ołtarza Mariackiego.

Dawny i współczesny sukces gadów świadczy o ich budowie anatomicznej przystosowanej do warunków panujących na lądzie. Niektóre gatunki gadów np. żółw grecki, hatteria żyją 100 lat. Serca gadów jako pierwsze w świecie zwierząt są ledwo rozdzielone, podczas gdy u krokodylowatych dzielą się już na dwie komory. Skóra jest gruba i nieprzepuszczalna, pokryta łuską lub płytkami rogowymi, toteż pogląd o śliskości skóry wężowej jest bzdurą (skóra boa dusiciela przypomina w dotyku jedwab). Dzięki tej to budowie skóry, gady zasiedliły ląd z dużym powodzeniem. Morski tryb życia pewnych żółwi, legwanów i węży wiąże się wyłącznie z ich sposobem odżywiania, chociaż żółwie morskie są wyposażone w płetwy. Skóra gadów jest nierozciągliwa i w miarę wzrostu staje się za ciasna. Wówczas pęka i wiele zrzuca ją z siebie, odsłaniając ,,młody'', miękki naskórek. Czynnikiem hamującym rozwój gadów w zimnym klimacie jest ich zmiennocieplność, toteż najwięcej gadów żyje w tropikach.

Najmniejszym gadem świata jest madagaskarski kameleon Brookesia micra osiągający rozmiary główki od zapałki (wcześniej za najmniejszego był uważany gekon krągłopalcy mierzący 3,5 cm długości), a największym – pyton siatkowy (10 m długości). Inne wielkie gady to: waran z Komodo (3 m długości), krokodyl różańcowy (7 m długości) i żółw skórzasty (2,4 m długości). Największe hatterie osiągają tylko 60 cm długości.

Sposób rozmnażania również uczynił gady zwierzętami w większości lądowymi. , zdolnymi żyć nawet na pustyni. Składają one jaja chronione przez wapienną lub skórzastą otoczkę (wyjątkami są: jaszczurka żyworódka, padalec i wąż morski). Wewnątrz znajdują się błony płodowe: omocznia, owodnia i kosmówka. Zarodek jest różowy u krokodyli i jaszczurek, ma słabe łapki i spiralnie zwinięty ogon. Niektóre gady opiekują się swoim potomstwem. Duże węże dusiciele okręcają się wokół swoich jaj broniąc je przed drapieżnikami. Wyklutym potomstwem nie interesują się. Krokodylowate natomiast sporządzają dla swoich jaj gniazda, których pilnują. Troskliwie się nimi opiekują. Czasami biorą je do pyska i obracają językiem, aby pomóc młodym się wykluć. Przenoszą je w pysku do wody. Jajorodny sposób rozmnażania się żółwi morskich jest dla nich niewygodny i niekorzystny. Raz w roku, w nocy samica wypełza na brzeg i za pomocą płetw i brzegu pancerza wykopuje w piasku jamę, do której składa setki jaj, ponieważ wiele zwierząt zjada ich jaja i wyklute żółwiki. Jednak największym wrogiem tych gadów jest człowiek. Depcze je i pozbawia jaja słońca stawiając leżaki byle gdzie. Zdarza się też, że wyjada im jaja.

Jakie jest znaczenie gospodarcze gadów? Wbrew pozorom dostarczają mięsa i jaj (właśnie z tego powodu sprowadzono legwany zielone na Karaiby). Cenione są również skóry krokodylowatych, jaszczurek i węży, zaś ze skorup szylkretów olbrzymich robione są drobiazgi galanteryjne. Z jadu węży wyrabia się surowicę. Węże i jaszczurki są pożyteczne dla rolnictwa, ponieważ zjadają szkodliwe ślimaki, gryzonie i owady. Coraz większą popularnością wśród terrarystów zdobywają sobie żółwie, jaszczurki i duże węże.

Dla mięsa, jaj, skór, masowych odłowów do sklepów zoologicznych, przez chemizację rolnictwa, niszczenie siedlisk i bezrozumne tępienie, zginęło wiele gadów, czego przykładem może być to, że żółw słoniowy jest skazany na wymarcie, ponieważ przeżył tylko jeden osobnik tego gada. Nazywa się Lonesome Goeorge. ¹ W Polskiej Czerwonej Księdze znajdują się: jaszczurka zielona, wąż Eskulapa i żółw błotny.

1 Lonesome George żył w latach 1910 – 2012.