Patareni

 

,, […] Nazwę tę nadawano na początku XI wieku skrajnie reformatorskiemu stronnictwu w Kościele w Mediolanie. Nie znamy jej genezy ani nie wiemy, w jaki sposób przeniesiono ją na heretyków. Bardzo wcześnie zastosowano ją we Włoszech, szczególnie po XIII wieku, i niezmiennie w Dalmacji. Również heretyków bośniackich zawsze nazywali patarenami pisarze włoscy i dalmatyńscy. [...]’’ - Steven Runciman ,,Manicheizm średniowieczny’’

Patareni (nazwa utworzona prawdopodobnie od mszalnej patery) byli bośniackimi heretykami dualistycznymi XIII – XV wieku.

Szczątkowe dane jakie posiadamy o ich wierzeniach pozwalają wysnuć wniosek, że nie różniły się one od doktryny bardziej znanych bogomiłów. Przeciwstawiali oni dobry świat duchowy złemu światu materialnemu. Satanael (szatan) był stwórcą materii i starszym bratem Chrystusa. Jezus, będący zaledwie aniołem, narodził się przez ucho Maryi. Jego śmierć na krzyżu była jedynie pozorna. Patareni, wśród których było wielu przedstawicieli bośniackiego rycerstwa, odrzucili jednak bogomilski bierny opór, uznając prawo do walki zbrojnej.

Herezja bogomilizmu w Bułgarii narodziła się pod wpływem ormiańskich paulicjan, przesiedlonych na Bałkany przez cesarzy bizantyjskich. Z Bułgarii przedostała się do Serbii, Macedonii (wspólnota babunów nad rzeką Babuną) oraz do Bośni.

Patarenizm dawał Bośniakom poczucie odrębności wobec katolickich Węgrów i prawosławnych Serbów. Cieszył się pełną tolerancją pod protekcją miejscowych władców. W Janici mieściła się siedziba patareńskiego biskupa. Heretycy budowali własne kościoły i klasztory, wspólne dla kobiet i mężczyzn. Wyjeżdżali też na misje na ziemie dzisiejszych Chorwacji i Słowenii oraz do Francji i Włoch. Zamierzali nawet wysłać delegację na sobór w Bazylei w 1431 r., lecz nie dopuszczono ich do wzięcia udziału w obradach.

Protektorami patarenów byli: ban Kulin (1163 – 1204), serbski książę Zahumla, Mirosław (? - 1199), brat Stefana Nemanji, Matej Ninosław (? - 1253), książę Piotr (XIII wiek), biskup Daniel (jawny heretyk), Stefan Trvtko I (1338 – 1391) i Trvtko II (? - 1353), tolerancyjny wobec heretyków pomimo wyznawania katolicyzmu.

Herezję usiłowali zniszczyć min. papież Innocenty III (1161 – 1216), król węgierski Emeryk (1174 – 1204), Ludwik Węgierski (1326 – 1382); wspólny król Węgier i Polski, Jan Hunyady (ok. 1387 – 1456) i król Stefan Tomasz (? - 1461). Ten ostatni, nawrócony z patarenizmu na katolicyzm, prześladował swych dawnych współwyznawców. Zakazał im wznoszenia nowych kościołów i naprawiania starych, w końcu zaś odprawiania heretyckich nabożeństw. W rezultacie patareni zaczęli kolaborować z Turkami. W 1461 r. oficer Radak, pataren nawrócony siłą na katolicyzm, poddał Turkom twierdzę Bobowac. Nastąpiły masowe, dobrowolne konwersje szlachty i ludu na islam. Do dziś Bośniacy (obok bułgarskich Pomaków) są jedynym muzułmańskim ludem słowiańskim. Ślady patareńskich wierzeń przetrwały w bośniackim folklorze.