,,Mitologia hawajska. Legendy o duchach i bogach''

 

,,Hawaj jest piękny, Hawaj uroczy

Hawaju powiedz mi, czy kochasz mnie

Smutku nie znali, bo się kochali

I Hawaj kochał ja, a ona go’’

- Majka Jeżowska, Krzysztof Krawczyk ,,Hawaj jest piękny’’

 

W listopadzie 2025 r. przeczytałem książkę amerykańskiego pastora i etnografa, Williama Drake’a Westervelta ,,Mitologia hawajska. Legendy o duchach i bogach’’ (ang. ,,Legends od Gods and Ghosts. Hawaiian Mythology’’) z 1915 r. Polski przekład autorstwa Tomasza Kupczyka ukazał się nakładem wydawnictwa ,,Replika’’.

,,William Drake Westervelt (1849 – 1939) - sekretarz, a następnie prezes Hawaiian Historical Society. Jeden z najważniejszych autorytetów w zakresie folkloru Hawajów. Autor wielu książek i artykułów na ten temat. Jego antologie mitów i legend należą do ścisłego grona najtrafniejszych ujęć specyficznych hawajskich poglądów na sfery sacrum i profanum’’ - z blurbu.

Hawaje są archipelagiem 137 wysp na Pacyfiku, stanowiącym część Polinezji. Niegdyś były niezależnym królestwem. Dziś należą do USA jako pięćdziesiąty i ostatni, włączony w obręb tego państwa stan ze stolicą w Honolulu. Hawajczycy dali światu surfing. Z ich języka wywodzi się nazwa Wikipedia (hawaj. wiki – szybki).

Pierwotną religią Hawajczyków był politeizm. Bóstwa hawajskie nosiły podobne imiona co ich odpowiedniki na Nowej Zelandii. Autor utożsamiał Hawaiki, mityczną praojczyznę Maorysów z Hawajami. Na archipelagu wznoszono bogom świątynie i wykonywano ich budzące grozę rzeźby. Te obiekty kultu były masowo niszczone wraz z przyjęciem w 1819 r. chrztu przez króla Kamehamehę I (ok. 1758 – 1819). Znane dziś na całym świecie słowo tabu oznaczało rytualne zakazy, mające na celu ochronę sacrum. Hawajczycy modlili się do swoich bóstw. Składali im też ofiary ze zwierząt (kur, świń i ryb), ale też z ludzi. Postrach budzili mu – łowcy ofiar. Ich łupem stawali się ludzie, których owionął dym z ołtarzy bogów. Mana była bezosobową mocą, przenikającą Wszechświat i … posiadającą liczne odpowiedniki w światach fantasy. Kahunami nazywano kapłanów i magów, korzystających z many. W hawajskich legendach mamy sporo bardzo oryginalnych, czarodziejskich rekwizytów; drzewo wabiące ryby, skorupy kokosów i muszle, służące jako łodzie i odrastający banan (odpowiednik słowiańskiej bułki odrostki).

Do hawajskiego panteonu należały takie bóstwa jak: Ku, Kane, Kanaloa (bóg morza), Laka (bóg tańca), Kamaka (bóg uzdrowiciel), Lono, Milu, Keuhuhu (bóg rekinów z Moloka’i), Kalai – pahoa (bóg trucizn), Hina (bogini Księżyca), Anuenue i jej lokalny odpowiednik, Kahala (umierająca i odradzające się boginie tęczy), Maui, Hiiaka i Kamapua. Niektóre z tych bóstw wywodziły się od ludzi. Lono był początkowo rolnikiem o czerwonej skórze. Nigdy nie chorował, do czasu, aż skaleczył się swoim narzędziem rolniczym w stopę. Z kolei Milu, władcy Po, krainy zmarłych był pierwszym człowiekiem, który umarł.

Znany w całej Polinezji półbóg Maui był herosem kulturowym. Stwarzał wyspy, wyławiając je z oceanu niczym ryby na wędkę. Poszerzył odległość dzielącą niebo od ziemi, umożliwiając tym swobodny wzrost roślin. Schwytał Słońce i zmusił je do regularnej i powolnej wędrówki po niebie. Dał też ludziom ogień, przymusiwszy schwytanego wodza ptaków do zdradzenia sekretu jego rozpalania poprzez pocieranie drewienek.

Pele, bogini ognia i wulkanów (na okładce) była córką demona Ku – aha – ilo, nie mającego rodziców. Przypłynęła na Hawaje z dalekiej krainy i zamieszkała wewnątrz wulkanu Kilauea.

Kamapua, przedstawiany jako mężczyzna z głową świni (ucieleśnienie aspektu boga Kane spulchniającego ziemię uprawną) był mężem bogini Pele, bądź też – jak podają inne wersje - jej wrogiem.

Pierwszą mityczną władczynią Hawajów była Ka – ao – mele – mele (Dziewczyna ze Złotej Chmury). Pochodziła z Kahiki (Kuai – he – lani).

W zaświatach zwanych Po zmarli grali w gry planszowe, zajmowali się zapasami i boksem tak jak za życia. Dusz strzegły smoki i olbrzymie gąsienice. Wierzono, że pochówek w kraterze wulkanu zapewnia przemianę w ducha ognia. Aunakue były duchami przodków, które opiekowały się żywymi. Błąkające się dusze zmarłych jadły owady (w tym motyle) i pająki, jeśli żyjący nie składali im ofiar z bananów, ryb i drobiu.

Demonologia hawajska znała eepa. Były to skrzaty o zniekształconych, kalekich ciałach. Przypisywano im zbudowanie świątyni zwanej Waolani (Boski Las).

Inne karłowate istoty podobne do ludzi, menehune, Autor porównuje do wróżek. Z rozkazu bogów spędzały noce na wznoszeniu megalitycznych budowli. Hawajczycy mawiali, że nie ma dla nich prac niemożliwych do wykonania.

Olbrzym Hau – pu dysponował nadludzką siłą. Rzucił wielkim odłamem skalnym w łowiących ryby intruzów z obcego plemienia. W ten sposób powstał cypel Ka’ena nazwany na cześć wodza zabitego przez olbrzyma.

Halulu, ptak ludojad był władcą dalekiej krainy. Każde z  piór pokrywających jego skrzydła było uzbrojone w szpony i potrafiło polować niezależnie od swojego właściciela. Halulu został zabity przez herosa Kukali.

Rekiny mogły przybierać ludzką postać i mieć wspólne potomstwo z kobietami. Jednym z nich był Nanaue, mężczyzna z zębatą paszczą na plecach, syn króla rekinów Ke – moho – alii i zwykłej kobiety, Kalei z doliny Waipio. Nanaue pożarł piękną dziewczynę na oczach tłumu, aż został w końcu zabity przez rybaków ¹.

Hawajskie smoki (mo – o) mogły przybierać postać gadów lub ludzi. Walczyły o władzę nad wulkanami z boginiami Pele i jej siostrą, Hiiaką. Mo – o – inanea była smoczą władczynią Kahiki. Opiekowała się boginią Hiną, którą wydała za boga Ku. Przypuszczam, że wierzenia te mogły zainspirować amerykańską pisarkę, Ursulę K. Le Guin (1929 – 2018) do tworzenia postaci smoków z cyklu fantasy ,,Ziemiomorze’’.

Odpowiednik węży morskich stanowiły olbrzymie węgorze zdolne zatapiać łodzie. Heros Lono – kai zabił jednego z nich. Z rozbitej czaszki węgorza wydobył się ogień, zaś ciało ryby zamieniło się w ogniste wyspy. Wewnątrz węgorza była uwięziona piękna kobieta imieniem Waka, która pragnęła poślubić bohatera.

Wśród fal czyhały również potworne żółwie morskie. Honu i czerwony Ea atakowały Lono – kai. Heros zabił jednak gady magiczną maczugą, co upodabnia go do greckiego Heraklesa. Po licznych przygodach Lono – kai poślubił królową Moloka’i pomimo obietnicy złożonej wcześniej Wace.

Do najdziwniejszych istot z hawajskiego folkloru zaliczam zakochaną parę taro. Te tropikalne warzywa potrafiły latać. Opuściły na skrzydłach pole wodza wioski Hookeny i przeniosły się do regionu Kau. Opowieść ta stanowi prawdopodobnie odbicie prawa zwyczajowego, pozwalającego Hawajczykom przenieść pod władzę lepszego wodza.

Autor zakończył książkę krótkim biogramem Charlesa Reeda Bishopa (1822 – 1915); badacza Hawajów, męża księżniczki Bernice Pouahi i założyciela etnograficznego muzeum, nazwanego jego nazwiskiem. Bernice Pauahi Bishop (1831 – 1884) ufundowała Szkoły Kamehanehy w Honolulu, kształcące dzieci i młodzież krajowców.

1 Odsyłam do posta: ,,Boskie rekiny’’. Do tego kompleksu wierzeń nawiązałem w swojej powieści ,,Tatra. Suplement’’ (2019) wspominając o zmiennokształtnych rekinach z Wielowyspia.