,,Na skutek klęsk i nieszczęść, które na mnie spadły, zostałam wiedźmą’’
- Michaił Bułhakow ,,Mistrz i Małgorzata’’
Jožo Nižnansky (1903 – 1976) był słowackim pisarzem (autorem min. ,,Kamiennych dukatów’’), dziennikarzem (po niekończonych studiach prawniczych) i tłumaczem z języków rumuńskiego, niemieckiego, rosyjskiego i węgierskiego. W swoich opowiadaniach i powieściach historycznych wzorował się na mistrzach gatunku takich jak Alexandre Dumas (1802 - 1870) i Henryk Sienkiewicz (1846 - 1916).
W grudniu 2025 r. przeczytałem jego powieść historyczną, a zarazem wczesny utwór fantasy ,,Panią na Czachticach’’ (słowac. ,,Čachticka pani’’) z 1932 r. Polski przekład Cecylii Dmochowskiej ukazał się dopiero w 2003 r.
Akcja rozgrywa się na początku XVII wieku na Słowacji, należącej wówczas do Węgier; w Czachticach (herb powyżej), Wierzbowie, Preszporku (Preszburgu, czyli dzisiejszej Bratysławie), Starej Bytczy i Warnowie.
Elżbieta Batory (1560 – 1614) 1, tytułowa pani na Czachticach była węgierską arystokratką, siostrzenicą Stefana Batorego (1533 – 1586), króla Polski 2 i wdową po Franciszku Nadasdym (1555 – 1604), bohaterze walk z Turkami, któremu urodziła trzy córki i syna. Wyróżniała się urodą i wykształceniem. Jednak już za życia zyskała złą sławę ,,krwawej grafki’’, którą porównywano do smoka. Pochodziła z rodu obciążonego genetycznie chorobami psychicznymi. Zdania historyków co do jej winy są rozbieżne. Kwestionuje się zwłaszcza kąpiele we krwi. Autor oparł się w swojej powieści na ówczesnych aktach procesowych. W młodości nad Wagiem została zgwałcona przez Jerzego Zavodskiego, późniejszego sekretarza palatyna, Jerzego Thurzo. Zakochała się w swoim gwałcicielu (syndrom sztokholmski). Mąż nie miał dla niej czasu, zajęty obroną ojczyzny. Samotna, niekochana i zgorzkniała znienawidziła ludzi, aż stała się diaboliczną psychopatką i sadystką. Torturowała żeńską służbę, skazując ją na chłostę kijami, a także za pomocą igieł, nożyczek, rozgrzanych przedmiotów z metalu, żelaznej panny sprowadzonej z Niemiec, oblewania wodą na mrozie, głodzenia w lochu a nawet zadawania ran zębami. Popadła w obsesję na punkcie starzenia. Zamierzała zachować młodzieńczą urodę za wszelką cenę. W tym celu kąpała się we krwi dziewcząt, najpierw chłopek, potem zaś szlachcianek. Błękitna krew tych ostatnich miała być skuteczniejsza. Swoich poddanych uciskała bezlitośnie pańszczyzną i daninami. Sprowadziła do Czachtic niemieckich żołnierzy, aby zmusić swoich poddanych do uciążliwego kwaterunku. Wrzuciła pannę młodą do błotnistej kałuży, bo zazdrościła jej młodości i urody. Zamierzała przejść na katolicyzm tylko po to aby zyskać pretekst do prześladowań religijnych. Kochała tylko swojego czarnego konia, Wichra (po jego śmierci kazała go pochować w grobie jak człowieka) i nieślubną córkę, Erżikę. Po długich staraniach została osądzona i skazana przez palatyna na dożywotnie więzienie, gdzie zmarła w całkowitym opuszczeniu.
Erżika Priborska, nieślubna córka Elżbiety Batory i Jerzego Zavodskiego została wychowana w Wierzbowie przez Benedykta i Marię Priborskich, nobilitowanych chłopów. Jej przyrodni brat, Michał został franciszkaninem. Nie dała się w matkę, była bowiem wrażliwa i dobra. Elżbieta traktowała ją z czułością i dla niej łagodziła swe okrucieństwo. Darowała życie Fickowi i doprowadziła do nobilitacji Priborskich. Kiedy Erżika pokochała zbójnika, Andrzeja Drozda, matka usiłowała zmusić ją do poślubienia bardzo bogatego grafa, Stefana Nyareyego. Tymczasem ani Nyary nie kochał Erżiki, ani ona jego. Matka obiecywała córce otrucie jej przyszłego, niekochanego męża i zagarnięcie jego bogactw. Elżbieta znienawidziła córkę, gdy ta poślubiła Andrzeja Drozda. Chciała ją teraz zabić i wykąpać się w jej krwi. Miłość i determinacja Erżiki skłoniły palatyna Thurzo do darowania jej mężowi kary śmierci za przeszłość zbójnika.
Poplecznicy:
Ficko (postać historyczna) był brzydkim, garbatym karłem o rudych włosach i wielkiej sile. Porzucony jako niemowlę, nigdy nie poznał swoich rodziców. Całe życie poniżany, wyrósł na złośliwego sadystę. Do swojej pani był początkowo przywiązany w toksyczny sposób. Wychłostany z jej rozkazu, zaczął ją okradać i otruł Wichra. Uważał za swojego przyjaciela Pawła Lederera i chciał przymusić do współżycia ze sobą Magdusię Kalinównę. Po procesie został stracony przez ścięcie głowy.
Anna Darabulowa, Ilona Jó i Dora Senteszowa (wszystkie trzy historyczne) były starymi służącymi. Aktywnie uczestniczyły w torturach i morderstwach za korzyści materialne dla siebie i córek. Bezwzględnie rywalizowały ze sobą o wpływy. Annę zabił Ficko, podczas gdy Anna i Dora zostały stracone po procesie. Kat wyrywał im palce rozpalonymi cęgami, a następnie obie spalona na stosie.
Katarzyna Benecka (postać historyczna) jako jedyna współczuła ofiarom. Próbowała je opatrywać i karmić, za co sama była okrutnie karana. Autor pominął w powieści jej uniewinnienie.
Erża Kardoszowa była starą pijaczką. Werbowała dziewczęta do służby na zamku gdzie czekała je śmierć.
Stara Majorowa z Myjavy była znachorką, uważaną za czarownicę. Dostarczała Elżbiecie leków i sposobów na powstrzymanie starzenia.
Przeciwnicy:
Stary pastor, Jan Ponicenus był prawym i pobożnym proboszczem ewangelickiej parafii w Czachticach. Poznał zbrodnie Elżbiety z pośmiertnych zapisków swego poprzednika, pastora Berthoniego. Wspierał bunt włościan przeciw okrutnej pani.
Jan Kalina był synem chłopa. Zdobył tytuł bakałarza na studiach w Wittemberdze. Przez Elżbietę został zmuszony do przerwania edukacji i pracy w stajni. Przystał do bandy zbójników dobrotliwego osiłka, Andrzeja Drozda, aby chronić życie swej siostry, Magdusi, narzeczonej Mariszy Szutowskiej i własnej matki. Warzek, jeden ze zbójników publicznie zranił Elżbietę w udo rozpalonymi kleszczami. Kalina przybył do Preszporka przebrany za śląskiego księcia Jana Christiana (1591 - 1639), znanego jako odludek i erudyta. Podczas balu magnatów wyjawił za pomocą zręcznych aluzji prawdę o zbrodniach czachtickiej pani.
Paweł Lederer, przyjaciel Jana Kaliny wyuczył się zawodu zamecznika (ślusarza). Szpiegował dla zbójników. Udając wiernego sługę za zamku w Czachticach zepsuł żelazną pannę przechowaną w podziemiach.
Imresz Kenderessy był kapitanem pandurów (wojsk pieszych) i osobistym rywalem Ficka do ręki Magdusi. Przystał do zbójników.
Mikołaj Loszonsky był starym kasztelanem, miłośnikiem astronomii/ astrologii 3, człowiekiem prawym i odważnym. Odbył długą podróż do palatyna Jerzego Thurzo, aby wyjawić prawdę o zbrodniach swej pani.
Graf Stefan Nyary był elokwentnym dyplomatą, uwodzicielem cudzych żon, obłudnikiem i handlarzem niewolnikami. Pomimo swych antypatycznych cech pomógł Erżice w poślubieniu Andrzeja Drozda.
Jerzy VII Thurzo (1567 – 1616) bronił początkowo Elżbiety z powodu jej wysokiego urodzenia i bogactw, ani uniknąć skandalu. Uwięził ją jednak po tym jak w podziemiach czachtickiego zamku ujrzał na własne oczy jej zbrodnie.
Autor wykorzystał w swojej powieści wierzenia ludowe. Dotyczyły wiary w czarownice i magicznej mocy dziewiczej krwi, zgaśnięcia wiecznej lampki, grożącego zawaleniem się kościoła i piekielnego pochodzenia leczniczego, gorącego błota. Wykorzystany został również ludowy motyw szlachetnych rozbójników ,,równających świat’’, to jest naprawiających niesprawiedliwość. Jego przykładem w słowiańskim folklorze są choćby polskie i słowackie legendy o Janosiku. Zestawienie tych legend z prawdą historyczną podał Bartłomiej Grzegorz Sala w ,,Księdze karpackich zbójników’’ 4.
Powieść mówi o ucisku słowackich chłopów przez węgierską szlachtę, a także o uniwersalnej walce dobra ze złem. Pokazuje, że źli ludzie są często nieszczęśliwi, choć nie usprawiedliwia ich za to.
1 Odsyłam do posta: ,,Elżbieta Batory’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Opos – legendarny przodek Stefana Batorego’’.
3 Wielu wybitnych astronomów epoki nowożytnej jak Mikołaj Kopernik i Johannes Kepler zajmowało się również astrologią.
4 Odsyłam do posta: ,,Księga karpackich zbójników’’.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz