,,Gilgamesz''

 

,, […] idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek

do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda

obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów [...]’’

- Zbigniew Herbert ,,Przesłanie Pana Cogito’’

Po raz pierwszy zetknąłem się z mitem o Gilgameszu w klasie czwartej:

,,KTO NAPISAŁ POEMAT O GILGAMESZU?

Poemat o Gilgameszu jest zbiorem opowiadań spisanych ok. 2000 r. p. n. e. na glinianych tabliczkach w Mezopotamii, starożytnej krainie Bliskiego Wschodu. Autora tego dzieła nie znamy do dziś.

Poemat ten, podobnie jak wszystkie epopeje, opiewa przygody mitycznych bohaterów. Są nimi Gilgamesz, król sumeryjskiego miasta Uruk i jego przyjaciel, praczłowiek Enkidu.

Dzieło to składa się z pięciu odrębnych poematów. Jeden z nich jest szczególnie interesujący, gdyż opowiada o wielkim potopie. Przeżyła go rodzina, która wybudowała statek. Sądzi się, że stanowił on podstawę biblijnej opowieści o arce Noego’’ - Bridget Daly (red.) ,,Kim oni byli? Księga pytań i odpowiedzi o sławnych ludziach’’

 

Po sam epos (wersję akadyjską) sięgnąłem dobrowolnie w gimnazjum, korzystając z polskiego przekładu Roberta Stillera (1928 – 2016).

Tytułowy bohater był herosem; półboskim królem sumeryjskiego miasta Uruk (obecnie: Al – Warka w Iraku). Jego imię figuruje na ,,Sumeryjskiej liście królów’’, co zdaniem niektórych badaczy dowodzi jego historyczności. Gilgamesz był potężnym i odważnym wojownikiem, któremu niestraszne były lwy. Niestety był również tyranem i rozpustnikiem ciemiężącym swych poddanych i każącym sobie dostarczać na dwór coraz to nowych młodzieńców i dziewice dla zaspokojenia żądzy.

Bogowie w celu utemperowania Gilgamesza stworzyli mocarza mogącego się z nim zmierzyć. Bóg nieba Anu (w wersji sumeryjskiej – bogini Aruru) ulepił z gliny dzikiego człowieka Enkidu, który żył na stepie w przyjaźni ze zwierzętami. Kiedy Enkidu napotkał sakralną prostytutkę Szamhat i współżył z nią, utracił pierwotną niewinność i zaufanie zwierząt. Ze smutkiem opuścił step, zaś nierządnica nauczyła go życia w cywilizowanym świecie. Dowiedziawszy się o tyranii Gilgamesza, wyzwał butnego króla na pojedynek i choć przegrał walkę, wzbudził w nim podziw i stali się przyjaciółmi. Obaj herosi przeżyli wiele wspólnych przygód. Gilgamesz gorąco opłakiwał śmierć przyjaciela, która natchnęła go do wyruszenia na wyprawę w poszukiwaniu nieśmiertelności.

Postaci mityczne:

Huwawa (Humbaba) był olbrzymem z woli bogów strzegącym Lasu Cedrowego. Zginął w walce z Gilgameszem i Enkidu.

Imdugud (Anzu) był olbrzymim orłem o lwiej głowie, który łopocząc skrzydłami powodował burze. Gnieździł się na szczycie świętej wierzby z Uruk. Gilgamesz ściął drzewo na rozkaz bogini Inanny (Isztar). Jego drewno posłużyło do wyrobu łoża dla bogini, a także bębna i pałek do niego dla Gilgamesza.

Lilith - ,,upiorzyca’’ zamieszkująca środkową część świętej wierzby (w jej korzeniach mieszkał wąż nie znający czarów). Notabene jest to najstarsza wzmianka o Lilith w dziejach literatury.

Isztar (sumeryjska Inanna) – bogini miłości i wojny, która zakochana w Gilgameszu zalecała się do niego. Król Uruk odmówił bogini wypominając jej wszystkie krzywdy jakich dopuściła się wobec swoich kochanków. Wówczas upokorzona i wściekła bogini wymogła na swym ojcu Anu, aby zesłał karę na gardzącego jej wdziękami Gilgamesza.

Niebiańskie Byk był nadzwyczaj wielkim i silnym zwierzęciem zesłanym jako kara przez boga Anu. Gilgamesz i Enkidu wspólnie pokonali bestię. Enkidu wyrwał zabitemu bykowi nogę i cisnął ją w twarz bogini Isztar. Wówczas to bogowie Anu i Szamasz (ten ostatni był bogiem Słońca i sprawiedliwości przez Sumerów nazywanym Utu) zesłali śmierć na Enkidu, co pogrążyło Gilgamesza w niewypowiedzianym smutku.

Charakterystyczni dla mitologii mezopotamskiej ludzie – skorpiony (mąż i żona) strzegli górskiego przejścia, którym Gilgamesz zmierzał w poszukiwaniu nieśmiertelnego Utnapisztima. Kobieta – skorpion zlitowała się nad herosem, po czym razem ze swoim mężem pozwoliła mu przejść.

Siduri – bogini – karczmarka, która namawiała utrudzonego Gilgamesza do cieszenia się życiem i zaprzestania poszukiwań nieśmiertelności.

Utnapisztim (w mitach mezopotamskich zwany również: Ziusudra i Atrachazis) – mieszkający na końcu świata heros obdarzony przez bogów nieśmiertelnością. Pamiętał globalny potop, który przetrwał budując arkę jak biblijny Noe. Kiedy Gilgamesz zwrócił się do niego z prośbą o zdradzenie sekretu nieśmiertelności, Utnapisztim kazał mu powstrzymać się od snu przez kilka dni i nocy. Niestety Gilgamesz nie podołał tej próbie. Wówczas Utnapisztim polecił mu zanurkować na dno morza po kolczastą roślinę zwaną Starzec Wiecznie Młody.

Niestety kiedy Gilgamesz wyszedł z morza z cudowną rośliną i odpoczywał na plaży, przypełznął wąż i zjadł Starca Wiecznie Młodego. Dzięki temu gad zamiast człowieka uzyskał nieśmiertelność na co dowodem miało być zrzucanie przezeń skóry. Gilgamesz powrócił do Uruk, nadal śmiertelny, lecz okryty nieprzemijającą sławą.

Jest to uniwersalny epos o sile przyjaźni (wartości bardzo cenionej w starożytności) i wartości życia. Śmierć Enkidu i późniejsza tułaczka Gilgamesza były karą za zbyt łatwe pozbawienie życia Huwawy i Niebiańskiego Byka; istot pełniących wolę bogów i też mających swoje miejsce w świecie (poczucie sprawiedliwości autora eposu może się tu różnić od poczucia sprawiedliwości współczesnego odbiorcy).

Mimo upływu tylu tysiącleci mit o mezopotamskim królu – herosie wciąż inspiruje i to ludzi tak różnych jak cytowany już Zbigniew Herbert (1924 – 1998) i współcześni ideolodzy LGBT widzący w Gilgameszu i Enkidu parę sodomitów. Już w mitologii greckiej pojawia się nawiązujący do bohatera eposu babiloński król Gilgamos:

,, […] w dziele antycznego autora Aeliana O naturze zwierząt zachowała się przypadkowa wzmianka o narodzinach Gilgamesza. Zgodnie z jego relacją (opowiedzianą jako ilustracja dobroci zwierząt wobec ludzi) ‘król Babilończyków Seuechoros’ został ostrzeżony przez swoich magów, że syn urodzony przez jego córkę przywłaszczy sobie tron. W związku z tym król trzymał dziewczynę na akropolu pod ścisłą strażą. Mimo tego zaszła w ciążę i strażnicy, lękając się gniewu króla, zrzucili urodzone dziecko ze szczytu wzgórza. Uratował je przelatujący orzeł (…). Ptak zabrał dziecko do ogrodu, gdzie ostrożnie złożył je na ziemi. Tam znalazł je stróż, pilnujący tego miejsca i zaopiekował się nim. Dziecko, które później miało zostać królem, nazwano Gilgamosem. [...]’’ - Jeremy Black, Anthony Green ,,Słownik mitologii Mezopotamii’’

 

Robert Silverberg poświęcił królowi Uruk powieść fantasy ,,Gilgamesh the King’’ (1984), zaś w recenzowanym na tym blogu filmie ,,Król Skorpion 5: Księga dusz’’ pojawia się golem imieniem Enkidu.