Mitologia Mezopotamii

W wieku przedszkolnym kiedy Mama czytała mi książkę czeskiej autorki Hany Doskočilovej ,,Diogenes w beczce’’ dowiedziałem się po raz pierwszy o starożytnej krainie Mezopotamii (tereny dzisiejszego Iraku), gdzie wierzono, że Ziemia ma kształt pływającego po oceanie bochenka chleba z cynową bańką zawierającą ciała niebieskie na górze, oraz o czczonym w owej krainie bogu Marduku (później czytając książkę ,,Co kaszalot je na obiad?’’ Andrzej Trepki dowiedziałem się, że symbolem Marduka był … komar).

Pamiętam, że jako przedszkolak oprócz wielu innych fantastycznych stworów narysowałem uzbrojonego w łuk neandertalczyka wyrastającego z karku lwa. Po wielu, wielu latach dowiedziałem się, że podobne stworzenia występowały w wierzeniach mezopotamskich:

,,Tak zwany lew – centaur, występujący w sztuce środkowo – i nowoasyryjskiej, jest stworzeniem hybrydalnym: ma głowę i tułów lwa (łącznie z czterema łapami), natomiast górną połowę ciała i ręce człowieka […]. Często na jego głowie widnieje → tiara wielorożna, będąca oznaką boskości. Stworzenie było nazywane urmahlullû ‘lew człowiek’. Jego przedstawienia umieszczano na zewnątrz pomieszczeń ablucyjnych, gdzie chronił przed atakami lwiego demona Mukil – rēš – lemmuti. [...]’’ - Jeremy Black, Anthony Green ,,Słownik mitologii Mezopotamii’’

W 1997 r. czytając książkę ,,Kim oni byli?’’ dowiedziałem się po raz pierwszy o Gilgameszu.

,,KTO NAPISAŁ ‘POEMAT O GILGAMESZU’? 

‘Poemat o Gilgameszu’ jest zbiorem opowiadań spisanych ok. 2000 r. p. n. e. na glinianych tabliczkach w Mezopotamii, starożytnej krainie Bliskiego Wschodu. Autora tego dzieła nie znamy do dziś.

Poemat ten, podobnie jak wszystkie epopeje, opiewa przygody mitycznych bohaterów. Są nimi Gilgamesz, król sumeryjskiego miasta Uruk, i jego przyjaciel, praczłowiek Enkidu. Dzieło to składa się z pięciu odrębnych poematów.
Jeden z nich jest szczególnie interesujący, gdyż opowiada o wielkim potopie. Przeżyła go rodzina, która wybudowała statek. Sądzi się, że stanowił on podstawę biblijnej opowieści o arce Noego’’ - Bridget Daly (red.) ,,Kim oni byli? Księga pytań i odpowiedzi o sławnych ludziach’’

,,Gilgamesza’’ - najstarszy epos świata w polskim przekładzie Roberta Stillera, przeczytałem z własnej woli w gimnazjum. Tytułowy bohater był królem Uruk (obecnie: Warka w Iraku), który uciskał swoich poddanych. Chcąc go okiełznać, bogowie stworzyli równego mu siłą mocarza Enkidu, który żył na stepie razem z dzikimi zwierzętami, zaś do świata cywilizowanego został wprowadzony przez świątynną prostytutkę. Enkidu walczył z Glgameszem, a ten natrafiwszy wreszcie na równego sobie, zaprzyjaźnił się z nim. Obaj herosi udawali się na wyprawę po drewno cedrowe i zabili pilnującego lasu potwora Huwawę. Kiedy Gilgamesz brutalnie wzgardził zalotami zakochanej w nim, rozwiązłej bogini Isztar, ta skłoniła swego ojca Anu do zesłania na świat plagi w postaci Niebiańskiego Byka. Gilgamesz i Enkidu zabili groźne zwierze. Niestety Enkidu przypłacił to śmiercią. Gilgamesz rozpaczający po śmierci przyjaciela, udał się w daleką podróż w poszukiwaniu nieśmiertelności. Odpowiedzi szukał u starca Utnapisztima, który przerwał potop (motyw potopu pojawia się nie tylko w ,,Biblii’’, ale i w szeregu mitologii z najodleglejszych zakątków świata). Utnapisztim poradził królowi wyłowić z morza roślinę Starzec – Wiecznie – Młody. Niestety kiedy Gilgamesz odpoczywał na brzegu, przypełzł wąż i zjadł roślinę. Dzięki temu węże odmładzają się zrzucając skórę, zaś ludziom jako namiastka nieśmiertelności musi wystarczać sława. Tworząc własną mitologię slawianistyczną z eposu o Gilgameszu zapożyczyłem Niebiańskiego Byka (pojawia się jako Siny Byk pokonany przez Żmija Ognistego Wilka) i samego Gilgamesza (żył pod koniec ery dwunastej i odbył wyprawę do Malain).

W gimnazjum czytając ,,Ilustrowaną encyklopedię mitów i legend świata’’ dowiedziałem się min. o tym, że Isztar była przedstawiana z … brodą (również egipskie królowe Hatszepsut i Kleopatra nosiły sztuczne brody jako oznaki władzy faraonów).

Z kolei z ,,Księgi tajemnic’’ Thomasa de Jeana dowiedziałem się, że charakterystyczne smoki razem z bykami zdobiące babilońską Bramę Isztar nazywały się szurusze i zdaniem kryptozoologów były to prehistoryczne gady (dinozaury?) mające jakoby żyć jeszcze w starożytności. Smoki te zapożyczyłem do swojej mitologii slawianistycznej, gdzie nazywały się ,,syriusze’’ i żyły w rzece Evarat (Eufrat).

Najwięcej o historii i mitologii Mezopotamii dowiedziałem się studiując historię na Uniwersytecie Szczecińskim. Panteony asyryjski i babiloński w znacznej mierze przejęły bóstwa z wcześniejszego panteonu sumeryjskiego. Wyjątek stanowią tu asyryjski Aszur – bóg wojny i naczelne bóstwo Asyrii, babiloński Nabu – bóg pisma, bogini Tiamat i jej małżonek Kingu, bogini Sarpanitu, oraz jej mąż Marduk – stojący na czele panteonu babilońskiego (główny bohater babilońskiego eposu,a zarazem świętej księgi - ,,Enuma elisz’’ opowiadającej o jego poprzedzającej stworzenie świata walce z Tiamta). Przykładowo: sumeryjski bóg morza Enki to akadyjski Ea, Inanna to Isztar, bóg Księżyca Nanna – to Sin, bóg Słońca Utu to Szamasz, bóg wojny Ninurta w wersji babilońskiej nazywał się Zababa, zaś powracający ze świata zmarłych bóg pasterzy Dummuzi to Tammuz. Takie same w wersjach sumeryjskiej i akadyjskiej pozostały imiona: boga wiatru Enlila, boga świata podziemnego Nergala (przybrał je jako pseudonim ,,artystyczny’’ satanista Adam Darski) i jego żony Ereszkigal.

Poznałem również legendę o historycznym władcy Sargonie z Akadu, który jako niemowlę miał być włożony do koszyka płynącego po rzece (przypomina to dzieciństwo Mojżesza), rajską wyspę Dilmun (identyfikowaną z dzisiejszym Bahrajnem) i orła Anzu, który ukradł tabliczkę przeznaczenia Enkiemu lub Enlilowi i został zabity przez Ninurtę (w mojej mitologii ptak Anzu ,,mający dziób podobny do piły’’ nosi słowiańskie imię Piła – ptica i ginie z ręki Żmija Ognistego Wilka).

Mity ludów Mezopotamii wywarły duży wpływ na inne kultury. Występująca w wierzeniach żydowskich matka demonów Lilith pojawia się po raz pierwszy w eposie o Gilgameszu (heros przepędził zamieszkującą wierzbę upiorzycę Lilith, węża i ptaka Imduguda, po czym zrobił z tego drzewa bęben i łoże dla bogini Isztar). Już w III tysiącleciu p. n. e. w Mezopotamii wierzono w anioły zwane karibu (stąd prawdopodobnie wywodzi się słowo cherubin; jest to przykład licznie rozsianych w tej mitologii ,,ziaren Słowa’’, o których uczył św. Justyn Męczennik). Echa eposu o Gilgameszu przetrwały w kulturze antycznej:

,, […] w dziele antycznego autora Aeliana ‘O naturze zwierząt’ zachowała się przypadkowa wzmianka o narodzinach Gilgamesza. Zgodnie z jego relacją (opowiedzianą jako ilustracja dobroci zwierząt wobec ludzi) ‘król Babilończyków Seuechoros’ został ostrzeżony przez swoich magów, że syn urodzony przez jego córkę przywłaszczy sobie tron. W związku z tym król trzymał dziewczynę na akropolu pod ścisłą strażą. Mimo tego zaszła ona w ciążę i strażnicy, lękając się gniewu króla, zrzucili urodzone dziecko ze szczytu wzgórza. Uratował je przelatujący orzeł (…). Ptak zabrał dziecko do ogrodu, gdzie ostrożnie złożył je na ziemi. Tam znalazł je stróż, pilnujący tego miejsca, i zaopiekował się nim. Dziecko, które później miało zostać królem, nazwano Gilgamosem. [...]’’ - Jeremy Black, Anthony Green op. cit.

Również charakterystyczne dla mitologii greckiej centaury mogą wywodzić się z Mezopotamii:

,,Stwór hybrydalny złożony od pasa w górę z postaci ludzkiej oraz tułowia z czterema nogami → konia poniżej pasa […] znany jest w okresie kasyckim oraz środkowoasyryjskim […] z przedstawień na pieczęciach, odciskach pieczęci i na → kudurrach. Występuje również na babilońskich pieczęciach stemplowych z okresu hellenistycznego. Niekiedy centaur ma ogon → skorpiona. W scenach polowania na inne zwierzęta jego ludzka część jest często uzbrojona w łuk lub maczugę. W czasach hellenistycznych stwór ten wyobrażał boga → Pabilsaga. [...]’’ - ibidem.

Z kręgu wierzeń babilońskich pochodzi również popularna w starożytności pseudonauka – astrologia (zodiakalny koziorożec z rybim ogonem był emblematem boga wody Ea).

Mitologia Mezopotamii wywarła wpływ również na pisarzy fantastów takich jak: R. E. Howard (w erze hyboryjskiej czczono min. Isztar, Tammuza, Nergala i Bela), H. P. Lovecraft (pierwowzorem Istot z Głębin mogły być zarówno sumeryjskie abkallu – pół – ludzie, pół – ryby z orszaku Enkiego, jak również opisywany przez Berososa, babiloński heros kulturowy Oannes; również pół – człowiek, pół – ryba), J. R. R. Tolkien (jednym z pierwowzorów Ainurów mogli być Anunnaki, zaś przywódca Valarów, Manwe przypomina kompetencjami boga wiatru Enlila), C. S. Lewis (w Narnii żyły byki z ludzkimi głowami, czyli lamassu), Robert Silverberg (powieść ,,Gilgamesh the King’’ z 1984 r.), Ursula Le Guin (w cyklu ,,Ziemiomorze’’ pojawia się ,,Pieśń o stworzeniu Ea’’, a jak wiemy Ea to akadyjskie imię sumeryjskiego boga wody Enkiego) czy Andrzej Sapkowski (ekimma to jeden z rodzajów wampirów zabijanych przez wiedźminy; wywodzący się właśnie od akadyjskiej ekimmu).

W snach widziałem bogów Marduka i Nergala (?) , oraz boginię Sarpanitu, ale już nie pamiętam co robili.