Jeleniowate

Jeleniowate są grupą ssaków parzystokopytnych, nazwanych tak od jelenia. Na głowach samce (u reniferów i karibu – także samice) noszą kostne wyrostki, zwane porożem. Ma ono liczne odgałęzienia i jest corocznie zrzucane. Świeże poroże pokryte jest puchatą skóra zwaną scypułem. Kiedy scypuł wyschnie to odpada.

W plejstocenie żył odkryty w Irlandii megaceros zwany jeleniem irlandzkim, który miał poroże o rozpiętości 3 metrów. Kształtem przypominało ono poroże współczesnego łosia. Podobne rozmiary osiągało poroże Eucladocerusa (dawna nazwa: Polycladus), było jednak rozgałęzione i poplątane. Samice nie miały poroża. Mogło ono doprowadzić do ich wyginięcia, ponieważ samce z takim ciężarem na głowie nie mogły uciekać przed drapieżnikami, samice nie były zapładniane i ginęły bezpotomnie. Prawdziwość tej hipotezy budzi kontrowersje. Przede wszystkim drapieżniki oprócz ich mięsa jadły też inne zwierzęta. Tak naprawdę przyczyny wymarcia megacerosa i Eucladocerusa są niewyjaśnione tak samo jak wymarcie dinozaurów.

Współczesne jelenie żyją na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Ich najlepiej znanym przedstawicielem jest jeleń szlachetny, zamieszkujący Eurazję od Portugalii po Rosję. Jego środowiskiem naturalnym są lasy. Jeleń szlachetny uniknął tragicznego losu wielu leśnych dużych ssaków jak wilk, ryś, niedźwiedź brunatny, żubr, tur i tarpan. Żyje w wielu dużych lasach, w tym leśnych parkach narodowych i jest pospolitym przedstawicielem zwierzyny łownej. W większości lasów duże ssaki drapieżne zostały wytępione, więc jelenie rozmnożyły się do zastraszających rozmiarów czyniąc spustoszenie w szkółkach leśnych. W celach łowieckich jeleń szlachetny został sprowadzony na Nową Zelandię. Bardzo ważnym wydarzeniem w stadzie jeleni są gody, zwane rykowiskiem, kiedy to samce (byki) nawołują się rykiem. Podczas walki samce nachylają głowy i z wielkim impetem mocują się. Zdarza się, że poroża zaplątują się i oba zwierzęta giną z głodu. Zwycięski samiec zapładnia stadko samic (łań). Łanie są przewodniczkami stada.

Oprócz jelenia szlachetnego w Azji żyje wiele innych gatunków jeleni. Na Syberii żyje jeleń Dybowskiego, nazwany tak ponieważ odkrył go na zesłaniu wybitny polski zoolog Benedykt Dybowski.

Na Syberii żyje piżmowiec ¹. Nie ma poroża i wyglądem przypomina kozę (samicę sarny), za to z jego pyska wystają ostre kły. Jego nazwa wzięła się stąd, że pod jego ogonem znajduje się gruczoł zapachowy. Piżmowiec używa go do znakowania swego terytorium. Kiedyś masowo polowano na piżmowce, ponieważ tej substancji (piżma) używano w przemyśle perfumeryjnym jako utrwalacza zapachu ².

Przedstawicielami jeleni o zredukowanym porożu są mundżaki taki jak mundżak chiński, czy mundżak indyjski. Są to zwierzęta niewielkich rozmiarów, u których samiec ma zredukowane poroże i kły podobnie jak piżmowiec. Mundżak używa ich do obrony przed drapieżnikami. Mundżaki indyjskie oprócz roślin zjadają też jaja i drobne zwierzęta. Porozumiewają się szczekając jak psy, stąd nazywa się je ,,szczekającymi jeleniami''.

Francuski misjonarz Armand David odkrył w Chinach milu. Na wskutek intensywnych polowań milu wyginął w Chinach, ale w zwierzyńcu lorda Bedforda zachowało się parę sztuk. Zwierzęta zostały później przewiezione do Zoo w Pekinie i gdy się wystarczająco rozmnożyły, zostały wypuszczone na wolność.

Od Gwinei po Kongo żyje jelonek afrykański. Jego zdrobniała nazwa świadczy o małych rozmiarach ciała i jest to prawda. Samiec zamiast poroża ma pokaźne kły. Wszystkożerny, chroni się w norach, lubi pływać. Tak jak mundżaki wydaje szczekliwe odgłosy. Jest nazywany również kanczylem afrykańskim ³.

Do Ameryki Północnej jelenie dostały się kiedy Cieśnina Beringa była skuta lodem. Jednym z nich jest wapiti. Występuje w Kanadzie, Górach Skalistych oraz na Syberii. Nazywany bywa również jeleniem kanadyjskim. Przez jednych zoologów jest uważany za podgatunek jelenia szlachetnego, zaś przez innych za odrębny gatunek.

Innym północnoamerykańskim jeleniem jest jeleń wirgiński, obecnie nazywany mulakiem białoogonowym (białe ubarwienie ogona służy do celów ostrzegawczych przed drapieżnikami). Sierść rudawa, 28 odgałęzień na porożu. Jeleń wirgiński zamieszkuje duży obszar Nowego Świata od USA do Boliwii, został ponadto sprowadzony do Finlandii.

W środkowych rejonach Ameryki Południowej żyje jeleń pampasowy, zwany sarniakiem pampasowym, ponieważ zamieszkuje tamtejsze stepy, pampy.

Na tych samych terenach żyje również najmniejszy przedstawiciel jeleniowatych – pudu. Sierść ciemnobrązowa. Tak jak u innych jeleniowatych, pod oczami ma gruczoły, które produkują wydzielinę służącą do znakowania terytorium. U pudu są wyraźne, koloru czarnego.

Sarny są mniejsze od jeleni. Samiec (rogacz lub kozioł) ma małe poroże, grube, z krótkimi odgałęzieniami. Na zadzie sarna ma białą plamę z białej sierści. Gdy zobaczy drapieżnika, stroszy ,,lustro'' (tak się ta plama nazywa) i w ten sposób ostrzega inne osobniki. W czasie godów samiec i samica (koza) chodzą w kółko, wydeptując runo leśne. Powstaje wtedy okrąg, zwany ,,kołem czarownicy''. Gdy koza urodzi młode, ukrywa je w trawie i oddala się, aby nie zwabić drapieżników. Młode mają cętkowane ubarwienie ochronne.

Nie należy ruszać noworodków jeleniowatych, ponieważ matka zawsze po nie wraca, a gdy młode są przesiąknięte zapachem człowieka, może je porzucić. Jeśli więc chce się adoptować ich młode, należy sprawdzić na drugi dzień, czy matka nie wróciła. Wszystkie krajowe jeleniowate z wyjątkiem łosi rodzą się z ubarwieniem ochronnym. Jelenie dodatkowo za młodu nie mają zapachu. Gdy dorastają, przybierają ,,dorosłe'' ubarwienie sierści.

Wyjątkiem są daniele i indyjski jeleń aksis, które całe życie zachowują ubarwienie ochronne. Na ich rudej sierści widnieją białe plamy. Poroże ma jasny kolor i przypomina łopatki. Ze względu na urodę, daniele trzymane są w wielu ogrodach zoologicznych, a czasem dużych lasach. Daniele zamieszkują Europę bez Islandii i Azję Południowo – Zachodnią.

Łoś jest największym jeleniowatym świata. Zamieszkuje Europę, Azję i Amerykę Północną. Preferuje lasy usytuowane blisko bagien, rzek, stawów i jezior. W związku z tym ma również największe kopyta wśród wszystkich jeleniowatych, aby nie zapadał się w grząskim podłożu. Przy okazji ma to duże znaczenie w obronności, ponieważ takim kopytem łoś może rozbić głowę wilka. Łatwy do rozpoznania po charakterystycznym porożu w kształcie łopatek. Pysk długi i gruby, nos pochylony do przodu. Łosie znakomicie pływają i nurkują, głównie w poszukiwaniu swego przysmaku – roślin wodnych. Nie byłoby w tym nic niezwykłego, gdyby nie sposób w jaki łosie wychodzą z wody. Najpierw widać bowiem ogon, zad i tylne nogi, a głowę z porożem na ostatku. W odróżnieniu od innych jeleniowatych, młode (łoszaki) chodzą wszędzie za samicą (łoszą lub klępą). Tak jak sarny, łosie są odporne na działanie trucizny zawartej w muchomorach.

Trwale związane z osobą Świętego Mikołaja, renifery są bardzo sławne. Żyją w Skandynawii i na Syberii. U reniferów zarówno samce jak i samice mają poroże. W czasie wychowu młodych, samica zrzuca poroże i obgryza je, aby uzupełnić witaminy zużyte w czasie ciąży. Renifery są znakomicie przystosowane do życia na Dalekiej Północy. Ich Futro jest bardzo grube i doskonale chroni przed mrozem. Kopyta są wielkie i chronią przed zapadaniem się w zaspy. Renifery nie są wybredne i w czasie głodu jedzą nawet jaja, ryby i lemingi. Kiedy klimat był chłodniejszy, zamieszkiwały większy szmat Europy w tym tereny dzisiejszej Polski. Zostały udomowione przez Lapończyków i Nieńców. Dostarczają tym ludom mięsa, mleka, skór, oraz służą jako zwierzęta pociągowe. W Ameryce Północnej żyje bliski krewny renifera: karibu, który jest mniejszy.

1 Kiedy w wieku przedszkolnym po raz pierwszy zobaczyłem piżmowca na znaczku pocztowym, nazwałem go ,,sarną szablozębną'' ;)

2 Obecnie piżmowiec nie jest już zaliczany do jeleniowatych, ale do odrębnej rodziny piżmowców

3 Obecnie kanczyle, żyjące w Azji i w Afryce nie są zaliczane do jeleniowatych. Uznaje się je za odrębną rodzinę parzystokopytnych, spokrewnioną z piżmowcami. Są to najmniejsze ssaki kopytne świata.