wtorek, 28 stycznia 2014

Ślężański referat

Poniżej przedstawiam swój referat, który wygłosiłem w 2008 roku na polecenie swojego promotora, prof. Stefanusa of Floriakova. Ów referat wykorzystałem później przy pisaniu pracy magisterskiej.





Wały kamienne

Zarówno na Ślęży, jak i na dwóch pozostałych górach znaleziono kręgi kamienne, uznawane za ogrodzenia sanktuariów. Ślęża posiada jeden taki okręg na szczycie, mogący pochodzić z okresu słowiańskiego, zbudowany z czarnej skały gabro. Kamienie zostały ułożone pionowo bez zaprawy. Wnętrze muru wypełniają żwir, piasek i drobne kamienie. Jego resztki znaleziono za i przed schroniskiem, a ciągną się przy zejściu żółtym szlakiem, aż do urwiska. Brak owych kamieni przy wieży telewizyjnej - możliwe, że usunięto je w trakcie budowy. Ów wał liczy sobie 3 - 5 m grubości u podstawy. Ślęża posiada także ułożony z luźnych kamieni , mający półkolisty kształt ,,wał półksiężycowaty'' , zwany ,,szczątkowym'' (ok. 600 m dł., ok. 2 m wysokości, 3 - 4 m szerokości) w połowie zbocza (w jego pobliżu znaleziono ceramikę z okresu kultury łużyckiej, halstackiej, średniowiecza wczesnego, bądź późnego), oraz parę pomniejszych konstrukcji, które można znaleźć 50 m powyżej Husyckich Skałek przy czerwonym szlaku. Owym potrójnym, pochodzącym z kultury łużyckie, bądź późnego średniowiecza, nie zachowanym w całości murem są trzy równoległe do siebie murki z kamieni gabro - prawdopodobnie będące obiektem kultu. (Grzegorz Domański przypisuje im cele obronne). Odległość między owymi murkami wynosi 11 i 9 m, dł. od północy wynosi 12 m, 11, 5 m i 9 m. Fragmenty murów na Ślęży są szerokie na 3 m i wysokie na 0,5 m. Potrójny mur biegnie od strony północnej i przecina go czerwony szlak. Na ,,północnym dziedzińcu'' ślady osadnicze występują przeważnie w postaci ceramiki. Innym wczesnośredniowiecznym (?) murem jest ,,brama'' - niski, podwójny, kamienny mur ze skały gabro, ciągnący się od grupy skał do drogi. Zbudowany bez zaprawy, osiąga wymiary 7 x 8 m, 0, 5 m wysokości, , ok. 37 m dł. i ok. 2 m wysokości i ciągnie się od drogi do grupy skał. Między oboma murami biegło zagłębienie. Po prawej stronie szlaku znajduje się mniejszy okręg (ok. 30 m średnicy), prawdopodobnie o przeznaczeniu ofiarnym. Jeden z wałów o wymiarach 200 x 50 m miał u wejścia dziedziniec wydzielony małym murem. Na czerwonym szlaku znajduje się tzw. ,,poprzeczny mur'' (chronologia nieustalona), ciągnący się w poprzek drogi i zawierający wejście do następnego kręgu o wymiarach 200 x 300 m, zaś jego ciągnący się wzdłuż drogi wał liczy sobie ok. 800 m dł. ,,Poprzeczny mur'' liczy sobie 15 m dł. Jest zbudowany z kamieni gabro, bez użycia zaprawy. Domański przypisuje mu przeznaczenie obronne. W obrębie wałów mógł być zbiornik wody deszczowej, gdzie odkryto liczne przedmioty z brązu i fragmenty ceramiki - mogły to być wota ofiarne. Równolegle do grodziska w Będkowicach (od strony zachodniej) przebiega długi na ok. 70 m wał, a także krąg, być może o przeznaczeniu kultowym, który zbudowano z dużych głazów. Podobny do ślężańskich owalny mur odkryto na Raduni (2 km obwodu, 3 - 5 m szerokości, ok. 0, 5 m wysokości i 20 ha powierzchni) oraz na Wieżycy. Odkryte w 1956 r. kręgi na obu tych górach mają kształt bardziej owalny niż na Ślęży. Wcześniej (1866r.) odkryto na Raduni krąg o 1780 m dł., 3 - 5 m szerokości, 40 - 60 cm wysokości i ok. 20 ha powierzchni. Sytuuje się on na południowo - wschodnim stoku góry. Kręgi kamienne na wszystkich trzech górach powstały w tym samym czasie. Na Wieżycy znajdują się pozostałości najmniejszego kręgu w Masywie Ślęży (w południowej i wschodniej części szczytu). Według H. Cehak - Hołubowiczowej kręgi te były dziełem nie Słowian, lecz kultury łużyckiej, bądź Celtów. Przeznaczeniem wałów była nie tyle obrona, co oddzielanie poszczególnych części sanktuarium. Przemawiają za tym takie argumenty jak: zbyt duża wysokość n. p. m. by odpierać atak, zbyt niska wysokość murów, badania archeologiczne nie potwierdziły stałego osadnictwa w obrębie kręgów, zaś według Cehak - Hołubowiczowej, miejsce to były dla Słowian zbyt święte, aby je atakować. Podobne wały z kamienia odkryte na Łysej Górze, zbudowano dopiero we wczesnym średniowieczu.



Rzeźby

W XVIII i XIX wieku nastąpił wzrost zainteresowania Ślężą wśród uczonych i turystów. W ,,Przeglądzie Naukowym'' z 1845 r. wydawanym w Warszawie, ukazał się artykuł ,,Badania archeologiczne o stanie sztuk i przemyśle na ziemiach Słowian przed chrześcijaństwem'' Maksymiliana Sobieszczańskiego, który jako pierwszy polski uczony uznał rzeźby ze Ślęży za dzieło pogańskich Słowian. Na Ślęży i w okolicach znaleziono wiele rzeźb, takich jak dwa niedźwiedzie, fragmenty poddanych obróbce ciosów skalnych, ,,Panna z rybą'', ,,Mnich'' i ,,Grzyb'' w dolnej części przypominający postać ludzką. Wiele rzeźb zachowało się tylko we fragmentach - być może było ich więcej. Nie znamy ich twórców. Przypuszcza się, że omawiane posągi mogą być pochodzenia germańskiego (być może relikt totemicznego kultu przodków). Chronologia owych rzeźb jest sporna, datuje się je w przedziale od okresu lateńskiego do wczesnego średniowiecza. Istnieje pogląd, że oba niedźwiedzie, mnicha, grzyba i pannę z rybą, wyrzeźbiono w okresie halsztackim.
Rzeźba ,,Grzyb'' (,,Tułów Mnicha'') znajduje się przed kościołem św. Anny w Sobótce, w którego okolicach go odkopano. Przedstawia prawdopodobnie dolną część ludzkiej postaci, o wysokości 120 cm ubranej w długą szatę. Nogi figury są wtopione w podstawę. W górnej części rzeźby znajduje się znak ,,X", a także napis określany jako runiczny.(R. Chanas).
,,Niedźwiedź" (,,Dzik'') został odkryty przez Burghardta w 1733 r. obok ,,Panny z rybą''. Wymiary rzeźby: 100 cm wys., 160 - 170 cm dł., ok. 60 cm szer. Przednie łapy zostały obtłuczone. Od początków XX wieku znajdowała się w pobliskiej wsi Strzegomiany, aż przeniesiono ją na Ślężę. Pod brzuchem rzeźby znajdował się zatarty już znak ukośnego krzyża. (Jeśli był to znak graniczny, to dlaczego umieszczono go w tak niedostępnym miejscu?). Druga rzeźba o tej samej tematyce, zwana też ,,strzegomską maciorą'', znajdująca się na północnym stoku Ślęży ma wyryty znak ,,X'' na grzbiecie. Ów mniejszy niedźwiedź (47 - 57 cm) został znaleziony w 1854 r. na szlaku ze Strzegomia na Ślężę. Chłopi rytualnie obrzucali rzeźbę kamieniami, uważając ją za posąg świni. W 1906 r. niedźwiedź został umieszczony ,,na szczycie Ślęży przed nowym schroniskiem'', aż w końcu przeniesiono go na dzisiejsze miejsce.

,,W ślad za Janiną Rosen - Przeworską warto przypomnieć, że dzik, jeśli przyjmiemy taką interpretację wspomnianych wyżej rzeźb - był u Celtów personifikacją sił przyrody, emblematem wojennym, a później stanu rycerskiego. Biały dzik był symbolem warstwy druidów. Wreszcie u Celtów mięso dzika było potrawą rytualną spożywaną ku czci wielkiej matki '' (Gierlach)

H. Cehak - Hołubowiczowa po szczegółowej analizie rzeźb obu niedźwiedzi, zaprzecza, jakoby były to dziki. Są to raczej niedźwiedzice. W myśl teorii o wpływach greckich, niedźwiedź jako atrybut Artemidy (jego kult był starszy niż kult samej bogini i występował w wielu kulturach, także pozaeuropejskich), na Ślęży mógł symbolizować żeńskie, lunarne bóstwo płodnej przyrody. W legendzie o pochodzeniu rzeźby niedźwiedzia z ukośnym krzyżem na brzuchu, miały miejsce wspólne łowy Bolesława Krzywoustego i Piotra Własta na dzika, który ranił księcia w twarz (stąd przydomek Krzywousty), aż dobił go Piotr Włast, który później miał wystawić rzeźbę dzika ze śladami noża, w postaci ukośnego krzyża na brzuchu. Posąg stanął przy ścieżce, zwanej dziś ,,drogą dzikiej świni''.
,,Panna z rybą'' (,,Postać z rybą'') - postać ludzka w długiej szacie, w pozycji półklęczącej, z obtłuczoną głową i nogami, (220 cm wys.), znajdująca się na północnym stoku góry, ma znak ,,X'' na grzbiecie ryby. Rzeźbę znalazł lekarz Burghardt z miejscowości dziś zwanej Dzierżoniowem w 1733 r. pośród kamiennego rumowiska. Burghardt uznał ją za bóstwo pogańskie i opisał w książce ,,Iter Sobothicum'' w 1736 r. Praca ta zainicjowała naukowe badania historii Ślęży. Najstarsza wzmianka o ,,Pannie z rybą'' pochodzi z 1209 r. (dokument nazywa ją ,,kamieniem Piotra'' co nawiązuje albo do Piotra Własta, albo do św. Piotra z Rybą, jak w czasach chrześcijańskich miano nazywać owe bóstwo płodności. W 1854 r. w czasie prac budowlanych we Wrocławiu przy ul. Św. Antoniego 11, znaleziono męską głowę (obecnie w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu), niesłusznie uważaną za głowę Panny z Rybą. Ryba najprawdopodobniej była symbolem płodności. Symbol ten występował w religii Scytów, a na Ślęży znaleziono grociki do strzał typu scytyjskiego. Gediga upatruje w rzeźbie wzorców kaukaskich, środkowo - azjatyckich, lub nawet mezopotamskich (analogia z asyryjskim i babilońskim bogiem Ea). Lewa noga ,,Panny z rybą'' jest silnie zgięta w kolanie, co ma analogie w rzeźbie greckiej (kontrapostowy układ nóg), jednak w odróżnieniu od rzeźb greckich, prawa noga ,,Panny'' jest lekko zgięta w kolanie, nie zaś wyprostowana. Gediga widzi w tym ,,barbaryzację pierwowzoru''. O ,,Pannie z rybą'' przekazał legendę pisarz Bogusz Zygmunt Stęczyński w poemacie ,,Śląsk":

,,A wieść gminna zapewnia, że na owej górze,
Był pałac okazały, co dachem tkwił w chmurze.
A w nim to księżniczka Maria Włast przemieszkiwała
I wielkie dobrodziejstwa ludziom wyświadczała,
Że mieli ją za świętą.
Ona służebnicę
Wysłała dnia jednego w bliską okolicę,
Aby przyniosła rybę dla niedźwiedzia
Chrapał w pokoju pani, lub patrzył ponury.
Bo gdy go pilnowano i nad nim radzono,
Udawał, że śpi - ale gdy go zostawiono...
Wymknął się niespodziewanie z pokoju do sieni,
Do podwórza, do bramy - i znikł w lasu cieni.
Lecz dziewczyna, spotkawszy go powracająca,
Przelękła się , sposobu uciec nie mająca.
Niedźwiedź skoczył, pochwycił... bez głowy została,
Trzymając w ręce rybę - z rybą skamieniała''!

W innej wersji dziewczyna sprowokowała niedźwiedzia do ataku nie chcąc dać mu ryby, więc ją zabił, a pani kazała im postawić pomniki.
Posąg Mnich (Kręgiel) znaleziony został u podnóża Ślęży między Garncarskiem, Mianowem Wielkim, Florianowem i Wojnarowicami. Obecnie znajduje się w Sobótce. Obwód rzeźby w najszerszym miejscu wynosi 279 cm i ma ona symbolikę falliczną. Zniszczeniu uległa podstawa rzeźby. Znak ukośnego krzyża znaleziono na podstawie Mnicha i na jego głowicy. Obok Niedźwiedzia i Mnicha widzimy kopczyki drobnych kamieni, którymi obrzucano posągi. Według Gedigi wpływ na rzeźby ze Ślęży wywarły kultury egejska i Grecji antycznej (Mnich przypomina w proporcjach grecką wazę, ale ów argument jest nieprzekonywujący) Mnich prawdopodobnie za Piotra Własta został przeniesiony na drogę Świdnica - Wrocław (okolice wsi Garncarsko), gdzie użyty został jako słup milowy (podobny, wzniesiony z rozkazu Piotra Własta stał przed jego zamkiem w Koninie). Jeszcze w 1937 r. archeolog niemiecki Fritz Geschwendt odkrył pod rzeźbą Mnicha ofiarę - naczynie z gotowanymi ziemniakami (relikt pogaństwa). W 1950 r. przeniesiono Mnicha do Sobótki (przy okazji odkrywając na jego podstawie znak ,,X") i ustawiono przy ówczesnej ulicy Żymierskiego.
Inne rzeźby: blok kamienny z zarysem ludzkiej nogi (znak ,,X'') - znaleziony w narożniku kościółka w Starym Zamku, czworoboczny słup kamienny (ok. 2,4 m wys.) odkryty w Sobótce, walcowaty głaz ze znakiem ukośnego krzyża, znaleziony w grodzisku w Bądkowicach, granitowy blok cylindryczny ze znakiem ,,X'' wydobyty z fundamentów folwarku opactwa w Górce, a wreszcie granitowy graniastosłup ze znakiem ,,X", który znaleziono na południowym stoku góry Ślęży.
Jednym z obiektów kultowych na Ślęży jest ołtarz tzw. ,,totemowy'', znajdujący się w pobliżu źródła Jakuba, kształtu czworokątnego, zorientowany według stron świata. W środku ma otwór, prawdopodobnie przeznaczony na krew zwierząt ofiarnych, bądź na libacje.




Źródła

Na zboczach Ślęży biją ,,święte źródła"' (w tym dwa poza obrębem kręgu na szczycie), które niegdyś mogły mieć zastosowanie w kulcie (służyć do ablucji?, przedstawiać model kosmologiczny?). Źródło pod szczytem zostało obudowane w XIX w. Prowadząc badania archeologiczne, natrafiono na późnośredniowieczną ceramikę. Na Raduni znajdowały się dwa źródła: Srebrnik (b. Złote Źródło), gdzie znaleziono w XIX w. przedmioty z brązu, oraz Głębokie Źródło. ,,Święte źródło'' na Wieżycy znajduje się po północno - wschodniej stronie szczytu.
Kacza Kałuża na Raduni to wykrot po drzewie, w którym znaleziono liczne szczątki naczyń z epoki brązu i żelaza, oraz pochodzące z tych okresów gliniane i kamienne krążki i kółka.



Grodziska

Koło Będkowicach u stóp Ślęży, zostało odkryte wczesnośredniowieczne grodzisko, o formie zbliżonej do owalnej, dobrze zachowanych wałach i dwóch zrekonstruowanych chatach. W archeologicznym rezerwacie, w lesie za wsią (na północ od niej) znajdują się pozostałości ok. 50 kurhanów z okresu VIII - IX wieku. Owe grodzisko ma zachowane wały (odcinek zach. i płd.), całość liczy 80 - 100 m długości w obwodzie, wnętrze zaś: 65 x 75 m. Odkryto w nim półziemianki, ceramikę, kamienie żarnowe i inne znaleziska. Na płd. wsch. od grodziska znaleziono ślady osady z VIII - XIII w. Odkryto w niej resztki 23 obiektów (np. półziemianki ze znaleziskami wewnątrz, czy naziemne budynki gospodarcze).
Koło wsi Biała odkryto wczesnośredniowieczną osadę (VI - VII w.), zawierającą pozostałości ceramiki typu praskiego. Jest to jedno z najstarszych osiedli wczesnośredniowiecznych w Polsce, złożone z 12 - 16 domów, zajmujących obszar ok. 0,5 ha. Była to osada górnicza (wydobycie granitu ze stoków Ślęży), rolnicza i hodowlana. Jej mieszkańcy trudnili się ponadto wyrobem żaren. Na wzgórzu zwanym Tatarski Okup odkryto grodzisko z IX - X wieku.




Zarys dziejów osadnictwa na Ślęży 

W neolicie ludność skupiona wokół Ślęży przeszła na osiadły tryb życia (rolnictwo, hodowla, tkactwo, garncarstwo). Na stokach Raduni powstały wówczas kamieniołomy serpentynitu, służące min. do wyrobu siekierek. 4200 - 3500 p. n. e. (wczesny neolit) o okolicach Ślęży zaistniała używająca już miedzi kultura jordanowsko - śląska. Kultura pucharów lejkowatych zostawiła ułamki ceramiki na szczycie Raduni (jest to pierwszy ślad ludzkiej obecności w Masywie Ślęży). 2500 - 1700 p. n. e. w rejonie Ślęży wytwarzano bojowe toporki ślężańskie z serpentynitu, nefrytu, lub innych kamieni. W epoce brązu nastąpił dalszy rozwój osadnictwa w rejonie Ślęży. Owa góra pozostawała w zasięgu kultury łużyckiej w środkowym okresie epoki brązu. Na południe od Masywu Ślęży znaleziono wielkie skupisko ceramiki guzowej. 100 - 800 p. n. e. (IV okres epoki brązu) w obrębie kultury łużyckiej jej lokalna grupa ślężańska założyła ośrodek kultowy na Ślęzy, Raduni i Wieżycy. W Sobótce zachowały się groby ciałopalne. Epoka żelazna przyniosła dalszy rozwój kultury łużyckiej. W jednej z teorii Ślęża jako sanktuarium była obojętna Celtom. VI - VII w. - powstało kilka wczesnych osad w rejonie Ślęży, z czego najstarsza w Chwalkowie. Na zboczu owej góry odkryto chatę z półfabrykatami żaren, oraz liczny materiał ceramiczny. Od VII w. datuje się rozwój osady w Sobótce, a od VIII w. rozwijało się osadnictwo po wschodniej stronie góry. VIII - IX w. nastąpiła budowa dalszych osad w okolicach Ślęży, w miejscowościach takich jak: Strachowo, Stary Zamek (dwie), Mirosławice (dwie), Oleszna, Janówek (3), Jordanowo Śląskie (3), Kiełczowo, Kwieciszewo i Sobótka - Górka.






Brak komentarzy:

Prześlij komentarz