Legendy heraldyczne

 

,,Nie darmo Warszawa za herb Syrenę nosi,

Która miecz srogi zawsze na bezecne wznosi.

Panną jest niezmazaną, jakie są syreny,

Które stąd wielkiej doszły u poetów ceny’’

- wiersz Gabriela Teofila Ostroucha z 1621 r. za: Bartłomiej Grzegorz Sala ,,Wśród polskich syren, rusałek, meluzyn, świtezianek i innych wodnych panien’’

 

Legendy herbowe (heraldyczne) stawiają sobie za cel wyjaśnianie pochodzenia symboli umieszczonych w herbach. Niektóre z nich wydają się na pierwszy rzut oka bardzo prawdopodobne, inne zaś przepełnia fantastyka. Mieszają się w nich postaci i realia historyczne z różnych epok, nie brakuje też postaci z mitów i baśni. Opowieści te nie mają wartości jako źródło historyczne dotyczące autentycznych wydarzeń, dostarczają natomiast wiedzy o zamierzchłych sposobach myślenia ich twórców.

Najlepiej znanymi przykładami z Polski są przekazy o Lechu znajdującym gniazdo białego orła i o wiślanej Syrenie, która znajduje się dziś w herbie Warszawy.

Eliza Orzeszkowa w powieści ,,Nad Niemnem’’ umieściła legendę o Janie i Cecylii, których król Zygmunt August nagrodził za ciężką pracę herbem Pomian (odsyłam do posta: ,,Eliza Orzeszkowa’’).

Król Polski, Stefan Batory (z pochodzenia Węgier) pieczętował się herbem przedstawiającym trzy smocze zęby. Objaśniająca go legenda mówiła o rycerzu Oposie, który zabił trójgłowego smoka.

Flaga Austrii przedstawia pas srebrny w polu czerwonym. Związana jest z tym legenda o austriackim księciu, który po bitwie był cały zlany krwią z wyjątkiem miejsca zakrytego białym pasem.

Flaga Danii (najstarsza w Europie) przedstawia srebrny krzyż św. Andrzeja w polu czerwonym. Według legendy średniowieczni Duńczycy walczący w Estonii otrzymali ją od samego Boga jak spadała z nieba.

Według francuskiej legendy Chlodwig – merowiński władca Franków jako poganin używał herbu z trzema czarnymi ropuchami. Gdy przyjął chrzest, płazy w cudowny sposób zamieniły się w lilie.

Legendarny czeski książę Sztyfryd wstydził się swego herbu przedstawiającego kocioł. Wyruszył więc w świat szukając okazji do wykazania się męstwem. W czasie turnieju pokonał rycerzu ,,króla angielskiego, czyli mezopotamskiego’’ i zażądał od cesarza nowego herbu, przedstawiającego czarnego orła zamiast kotła.

Nieoficjalnym symbolem Rzymu jest wilczyca kapitolińska karmiąca Romulusa i Remusa zaczerpnięta ze starożytnej legendy spisanej przez Tytusa Liwiusza.

Również wolna Czeczenia posługiwała się w latach 90 – tych XX wieku symbolem wilczycy. W czeczeńskiej legendzie zwierzę to wykazało się męstwem zasłaniając swe młode przed porywistym wiatrem.

W XXI wieku w Internecie znalazłem nawet heraldyczną … teorię spiskową, w której pies w klejnocie herbu Korczak jest … gadem, a używający go Bronisław Komorowski – Reptilianinem ;).

Poniżej przedstawiam alfabetyczny przegląd polskich legend herbowych (na podstawie: M. Derwich, M. Cetwiński ,,Herby, legendy, dawne mity’’):

Abdank – łękawica symbolem gwiazdozbioru Kasjopei (Skuba zabił smoka wawelskiego), lub inicjałem Wawelu lub węża (smoka). W innej wersji siłacz Skuba pokonał w Niemczech miejscowego mocarza. Skuba – sarmacki pułkownik dowodzący znad Wisły – Wandalu. Inna wersja opisuje poselstwo Skarbka z Góry do cesarza Henryka V (nazwa herbu miała się wziąć od słów cesarza: ,,Hab dank’’ gdy Skarbek dorzucił swój pierścień do skrzyni ze złotem).

Achinger – herb Baldwina; fikcyjnego pierwszego biskupa krakowskiego.

Alabanda – protoplasta rody przybył do Polski za Bolesława Krzywoustego.

Amadej – wojewoda węgierski Amadej wspierał Władysława Łokietka.

Baybuza – murza tatarski Hrybun towarzyszący wielkiemu księciu litewskiemu ustrzelił z łuku żmiję w miejscu gdzie znaleziono grzyby.

Belina – Żelisław Jastrzębiec brał udział w wojnie Bolesława Śmiałego z Rusią. Nocą wyciął w pień śpiących wrogów za co dostał w herbie dwie podkowy i miecz w miejsce krzyża. Jego syn Żelisław za Bolesława Krzywoustego za utratę ręki w boju dostał złotą rękę. Ród Belinów miał pochodzić od Bili Tetki – córki czeskiego władcy Kroka. W 879 roku Sukosław (w 132 lata po śmierci rodziców) założył w Czechach miasto Beliny (nazwane na cześć swej matki Bili). W innej wersji za Władysława Łokietka rycerz z rodu Jastrzębców w bitwie pod Bialiną wystrzelił nocą płonącą strzałę w krzyżackie namioty.

Bełty – herb przybyły do Polski w 880 r. za panowania Siemowita.

Bogoria – po bitwie z Połowcami pod Snowskiem, Bolesław Śmiały osobiście opatrzył rannego od strzał rycerza.

Bokij – ruski rycerz Bokij stracił broń w pojedynku, lecz dobył topora i przerąbał nim wroga wraz z koniem.

Bonarowa – Jan Boner z Wissemburga walczył w wojnie stuletniej po stronie Francuzów. Zdobył dwie angielskie chorągwie – białą i czarną, które rzucił królowi pod nogi.

Bończa – herb przyniesiony w 994 r. z Włoch przez biskupa kruszwickiego Klemensa, biskupa krakowskiego/ gnieźnieńskiego Prokulfa i rycerza Bonifacego Mierzba.

Boża Wola – rycerz z rodu Lubiczów/ Jastrzębców otrzymał herb od księcia mazowieckiego za rzeź śpiących nieprzyjaciół. W innej wersji rycerz Kraka przeprowadził jego wojska przez zamarznięty Dunaj na Moguncję.

Brodzic – bezimienny młodzieniec z długą brodą ocalił Kazimierza Odnowiciela w czasie wojny z Masławem. W innej wersji protoplasta rodu był właścicielem dóbr Brody.

Charytonowicz – herb prawosławnego biskupa Charytoniosa z Grecji (przybył w 1416 r.).

Cholewa – Bolesław Śmiały spotkał w lesie drwala, który posłużył mu za przewodnika i w bitwie ocalił mu życie walcząc klamrami od pasa.

Chomąto – Dobrosław z Cygienbergu oddał władcy konia, a sam walczył dosiadając wołu.

Chorągwie – rycerz Kmita zdobył dwie chorągwie za co otrzymał herb od książąt ruskich.

Chrynicki – protoplasta rodu łowił ryby na warcie jednocześnie trzymając cugle. Napadnięty przez Tatarów odparł atak.

Ciołek – herb używany przez potomków Torello Torelliego; rzymskiego trybuna z czasów cesarza Wespazjana oraz przybyłych z Włoch arcybiskupa gnieźnieńskiego Roberta i jego brata Paulina (971 r.). W innej wersji za cesarza Probusa ojciec Lecha odzyskał pokojowo bydło skradzione Sarmatom przez Rzymian.

Czarliński – herb otrzymany za czujność w czasie warty.

Czetwertyński – w 300 r. n. e. grecki książę Teodor zabił smoka. Jego potomkowie uciekając przed Rzymianami przybyli na Ruś gdzie założyli: Kijów, Wilno, Moskwę i Jarosław.

Dąb – otrzymał Prokop Żołądź z Prożycia; żołnierz królów: Macieja Korwina, Władysława Jagiellończyka, Ludwika Jagiellończyka i Zygmunta Starego. Jego syn Joachim polował w Danii z miejscowym królem na dzika.

Dąbrowa – wojewoda mazowiecki Przybysław z Rostkowa schronił się w lesie przed Litwinami – Jaćwingami – Prusami – Krzyżakami, których potem pokonał. W innej wersji herb otrzymał Lotaryńczyk, który w imieniu Gotfryda de Boullion posłował do Bolesława Krzywoustego prosząc o pozwolenie na przemarsz krzyżowców przez Polskę. W jeszcze innej wersji było dwóch braci herbu Dąbrowa walczących na krucjacie. Istnieje również przekaz o trzecim pokoleniu rodu, które otrzymało herb w czasie chrztu Polski oraz o rycerzu, który zastrzelił z łuku sępa lecącego nad polskim wojskiem.

Dąbrowski – herb z Niderlandów przyniesiony do Prus. Upamiętnia rycerza, który pojmał w niewolę królewską córkę i dał ją swemu panu.

Denhoff – rycerz Denhoff obronił przed dzikiem Veronę – wdowę po królu Aragonii, pokonaną i przywiązaną do drzewa z rozkazu Anferhorbsa; króla Hiszpanii. Denhoff poślubił Veronę i wyzwolił Aragonię.

Deszpoth – serbski rycerz ocalił brankę z rąk poganina. Zabił wroga, lecz ten wcielił się w kruka i ukradł pierścień. Serb zastrzelił z łuku ptaka i odzyskał klejnot.

Dębno – w 1258 r. w czasie najazdu Telebogi i Nogaja na Polskę, Tatarzy złupili majątek Dębno na Łysej Górze gdzie poddawali świętokradczym próbom cudowną moc relikwii Krzyża Świętego. Tatar Dembrotes i porwana dziedziczka Atleida zanieśli relikwie z powrotem do Polski. Tatar przyjął chrzest, poślubił Atleidę i zamieszkał w Polsce. W innej wersji herb należał do scytyjskiego prawodawcy Deombrotesa, który ucywilizował przodków Polaków. Jeszcze inny wariant podaje, że protoplastą rodu był wódz Scilunes zasiadający pod dębem.

Dęboróg – łowczy Zygmunta Augusta w lesie pień z wrośniętym weń porożem jelenia.

Doliwa – rycerz herbu Poraj ocalił życie załodze mazowieckiego zamku Liw. Inny wariant mówi o Sarmacie, który w czasie najazdu na Wandalów, Galię i Italię spalił ozdobiony różami dom Trebela.

Drogomir – w bitwie na Psim Polu rycerz Drogomir stracił pięciu synów, a trzech dalszych pozbawiono nóg.

Drogosław – rycerz Drogosław przerwał oblężenie.

Drya – herb krewnych św. Bernarda z Clairvaux, potomków Mutyny z Czech lub rycerza Stanisława – Swatysława.

Drzewica – cudzoziemiec Arkadiusz w służbie Leszka Czarnego pokonał Litwinów koło wsi Drzewica. W innej wersji Leszek Czarny nadał ten herb Prokopowi z Drzewicy za wiadomość o wyborze na księcia krakowskiego.

Działosza – rycerz Działosza polując z Bolesławem Krzywoustym wyłamał tykę poroża jelenia i dał ją księciu. Następnie wybił buzdyganem skrzydło lecącemu sępowi.

Eilenberk – herb rodziny skoligaconej z cesarzami rzymskimi.

Gąska/ Budzisz/ Paparona – pochodzenie herbu związane z rzymską legendą o gęsiach kapitolińskich. Do Polski przyniesiony rzekomo przez biskupa płockiego w 1386 r.

Godzięba – w 1094 r. rycerz Godzamba w czasie wyprawy Sieciecha na Morawy, zaatakowany przez Morawianina schronił się w lesie gdzie wyrwał sosnę o trzech wierzchołkach. Pokonał nią wroga i wziął go do niewoli. W innej wersji za cesarza Probusa młodzi Sarmaci zasadzili w cyrku las i urządzili dla widowni łowy na zwierzęta. Po powrocie do Sarmacji uznali się za jeden ród.

Gryf – przodek Chodkiewiczów ocalił swego pana z niebezpieczeństwa.

Grzymała – herb Lecha, Czecha i Rusa, którzy w Tracji mieli trzy zamki na szczytach trzech gór, z których wyruszali walczyć z Rzymianami. Zdradzeni przez siostrę udali się na północ gdzie założyli własne państwa. W inne wersji: Zylberszwecht z Niemiec otrzymał ten herb za obronę grodu. W jeszcze innej, Sarmata Grzymała obronił Wiermę – Vindobonę (Wiedeń) przed rzymskim cesarzem Markiem Antoniuszem, który zmarł w obozie. Istnieje też wersja o mieszkańcach wsi Zielona i Ślazy na Mazowszu, którzy stanęli ,,jak mur’’ przeciw Litwinom i Jaćwingom (wariant herbu bez bramy).

Hełm – w 1111 r. masztelarz Bolesława Krzywoustego zabił w lesie wodza Prusów w rogatym hełmie.

Hełt – herb z Norymbergi.

Herburt – herb przybyły z Czech za Leszka Czarnego lub Ludwika Węgierskiego. W innej wersji został nadany księciu saskiemu przez Karola Wielkiego.

Hołowiński – protoplasta ostrzegł śpiące polskie wojsko. W innej wersji w czasie wojny z Rusią przodek rodu pobił przy blasku Księżyca śpiących wrogów z dwóch gór.

Jałowicki – rycerz zniechęcił wrogów do walki odbierając im sztandar.

Janina – złotnik Lestek pokonał fortelem Aleksandra Wielkiego sporządzając atrapy tarcz i hełmów, po czym został wybrany królem Lechitów. W innej wersji Janik – rycerz Bolesława Chrobrego sporządził duże tarcze chroniące przed strzałami.

Jastrzębiec – w 999 r. rycerz Acipitryn podkuł konia, aby wedrzeć się na oblodzony szczyt Łysej Góry gdzie znajdował się obóz pogański. Po dotarciu na szczyt zabił wodza pogan.

Jelita – herb nadany przez Władysława Łokietka na pobojowisku pod Płowcami rannemu rycerzowi Florianowi Szaremu, który mężnie znosił cierpienie i poskarżył się królowi na uciążliwego sąsiada. W innej wersji: protoplastą rodu był gocki król Sarus, który w 406 r. pokonał germańskiego wodza Radagajsa lub Sarmata zraniony przez Rzymian trzema włóczniami (tzw. sarissae).

Jezierza – herb fikcyjnego pierwszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Wilibaldusa z Francji.

Junosza – rycerz Junosza (w jednej z wersji będący potomkiem Abrahama) jadąc na własne wesele spotkał białego barana (pomyślny znak), potem zaś Krzyżaków, którym uprowadził konie i wybił. Poplamiony krwią zdążył jeszcze na własne wesele, stąd instytucja zbrojnych drużbów.

Kalinowa – możny czeski Ausiusz Kalinowa przybył do Polski za króla Wacława. W innych wersjach herb został nadany na Śląsku w czasie wojny z Gotami i Wandalami lub pochodzi z Rusi.

Kara/ Obrona – rycerz z rodu Akszaków zastrzelił z łuku wodza Tatarów.

Karp – herb włoskiego szlachcica Carpio przybyłego na Litwę.

Kietlicz – Sarmata w armii Spartakusa podsunął pomysł uplecenia drabin z pędów winorośli, aby opuścić oblegany przez Rzymian szczyt Wezuwiusza. W innej wersji: w 1212 r. Sancho król Nawarry nadał herb rycerzowi, który przerwał kordon muzułmański. Miał to być herb arcybiskupa Henryka Kietlicza (herbowe węzły miały symbolizować sznur franciszkański).

Kisiel – Świętołdycz; hetman św. Włodzimierza I Wielkiego obronił Kijów przed Pieczyngami rzucając w nich zakiszonym na tę okazję chlebem.

Kolumny – herb Rzymianina Palemona i litewskiego księcia Witenesa; brata i poprzednika Giedymina.

Komoniaka – białoruski rycerz Bogdan Komoniaka samowtór ubił pod sosną 40 Tatarów aż poległ.

Konopatski – przodek rodu wziął udział w pierwszej krucjacie, podczas której zatknął sztandar na murach twierdzy Saracenów.

Kopaszyna – Jan Kopasina – rycerz Bolesława Śmiałego nocą zabrał wrogom wszystkie konie i uderzył na śpiących pogan. W innej wersji Sarmaci odbili Vindobonę (Wiedeń) cesarzowi Markowi Antoniuszowi.

Korab – w V wieku herb ten otrzymali Wandalowie zdobywający pod wodzą Kroka francuskie porty. Herb Roberta – rzekomego pierwszego biskupa krakowskiego, w innej wersji przyniesiony przez rycerza Miorsza z Anglii.

Korczak – Węgrzy po śmierci Attyli wybrali królem psa, bo pierwszy wszedł do sali. Pies został zabity przez krajczego, który musiał uciekać przez trzy rzeki. W innej wersji: węgierski rycerz Zoard wsławiony walkami w Italii, przodek Donatów i Caraffów, po śmierci Attyli odmówił przyjęcia korony. Wskazał jako kandydata Kanina (łac. canis – pies), który okazał się tyranem. Zoard zabił go i pokazał jego głowę na misie, lecz znów odmówił przyjęcia korony. W jeszcze innych wersjach Ludwik Węgierski nadał ten herb Rusinowi, podskarbiemu Dymitrowi z Bożydaru. Herb Korczak miał też należeć do innego Rusina – biskupa krakowskiego Prokopa, kanclerza Leszka Czarnego.

Kornic/ Hospody błogosław – ruski rycerz Kornic odniósł zwycięstwo dzięki błogosławieństwu księcia.

Korwin – rzymski rotmistrz Marcus Valerius z pomocą kruka pokonał w pojedynku francuskiego mocarza.

Kos – herb ze starożytnego Rzymu.

Kościesza – Strzegomia – Dobiesław/ Bolesław Strzegomia raniony strzałą i z ułamanym mieczem leżał na polu po bitwie pod Snowskiem i otrzymał herb od Bolesława Śmiałego.

Kroje – herb Piasta jako oracza.

Krzywda – rycerz z rodu Lubiczów zabił lub skrzywdził brata przy podziale spadku po ojcu.

Kur – herb nadany za czujność na warcie.

Larysza – Bolesław Śmiały spotkał w lesie człowieka z dwoma lemieszami, który pomógł polskiemu wojsku wydostać się z lasu; zapowiedział zwycięstwo i w nocy uprowadził Czechom konie. W innej wersji Piast nadał ten herb rodzinie swej matki.

Leliwa – polski rycerz pokonał wrogą armię przy blasku Księżyca i gwiazd. W innej wersji herb został przyniesiony z Niemiec w czasach Bolesława Wstydliwego.

Lewart – rycerz sprytny jak lampart walczący z lwem, dostał herb od Władysława Łokietka za pokonanie licznych nieprzyjaciół przy małej liczbie własnego wojska.

Łabędź – herb rodu Duninów pochodzących od królów Danii.

Łada – herb nazwany od imienia lokalnej bogini czczonej we wsi Łada na Mazowszu. W innej wersji w 1306 r. dziedzic majątku Łada napadnięty przez Jaćwingów i Litwinów schronił się w lesie gdzie znalazł widły myśliwskie i spotkał księcia mazowieckiego, który udzielił mu pomocy. W jeszcze innej wersji pułkownik Łada wziął udział w wyprawie Kwadów, Swewów i Markomanów przeciw Rzymianom, w czasie której barbarzyńcy pokonali Marka Aureliusza pod Mediolanem. W bitwie pod Placencją Kwadowie upozorowali ucieczkę do lasu.

Łodzia – herb greckich i rzymskich królów, których potomkowie w 969 r. przybyli z Czech do Polski. W innej wersji był to herb Słowian biorących udział w wyprawie Argonautów.

Łukocz – rycerz napisał list z oblężonego miasta i wetknął go do ryja dzikowi maskując go kłosami zboża. Adresat odpisał i tak miasto zostało wydane.

Łżawa – rycerz Leszka Białego zasnął na warcie i przez sen podniósł fałszywy alarm, za co został ukarany.

Mądrostki – rycerz z rodu Nowinów zabił brata z kuszy. Początkowo ukrywał zbrodnię, lecz potem sędziowie widząc jego skruchę zamiast pójścia na szafot kazali mu zastąpić herbowy miecz strzałą i krzyżem.

Mściszewski – protoplasta pokonał wrogów nocą na Kaszubach i utorował swoim drogę do ocalenia.

Nabram – po śmierci rycerza herbu Korczak w Prusach, dwóch synów odziedziczyło wielki spadek. Jeden z nich imieniem Nabram miał córkę, której nie chciał wydać za mąż. Pod jego nieobecność wydał ją stryj (wbrew woli brata). Nabram krwawo się zemścił, a jego żona umarła. Niebawem jednak nastąpiło pojednanie i wypłata główszczyzny.

Nałęcz – chusta w herbie interpretowana jako oznaka władzy królów Sarmacji. Przodek rodu zerwał białą opaskę z głowy zabitego w boju Rzymianina. W innej wersji Bolesław Krzywousty po przegranej bitwie z Haliczanami osobiście opatrywał rany protoplaście rodu. W jeszcze innej wersji w 962 r. przyjął chrzest Gniewomir de Szłopy, któremu sam Mieszko I zawiązał białą opaskę na głowie. W jeszcze innym wariancie był to chrzest Gniewomira z Czarnkowa za Bolesława Krzywoustego.

Nałonia – herb wyobrażający przepaskę na biodrach noszoną przez Jezusa Chrystusa na krzyżu. Pieczętował się nim Dzierżykraj de Słopa, potomek Popiela, który wcześniej używał herbu z porfirową kolumną pilnowaną przez dwa gryfy.

Napiwon – rycerz przyprowadził Bolesławowi Krzywoustemu żywego jelenia za co dostał herb i pieniądze na piwo.

Nieczuja – w czasie wojny z Czechami polski rycerz zasnął na warcie, lecz pod Boskim natchnieniem wołał przez sen ,,Nieprzyjaciel!’’, czym ostrzegł swe wojsko. W innej wersji łowczy Howora uratował księcia czeskiego Jaromira. W jeszcze innej herb otrzymał Dersław – podczaszy Bolesława Krzywoustego.

Niesobia – w czasie wojny Kazimierza Odnowiciela z księciem czeskim Wratysławem, rycerz Niesobia trafił czarnego orła strzałą z łuku w ogon. Wróżyło to, że Czesi będą pokonani, lecz większa ich część ucieknie.

Niezgoda – rycerz z rodu Dołęgów zabił brata, za co zabrano mu herbowy krzyż i dano miecz z podkową.

Nowina – rotmistrz Nowina; syn kotlarza, służąc Bolesławowi Krzywoustemu po przegranej bitwie z Rusinami, odstąpił księciu konia za co otrzymał herb (ucho kotła i miecz otłuczony). Później Nowina i jego hetman zostali pojmani przez Czechów i skuci jednym łańcuchem. Nowina odciął sobie nogę, aby hetman mógł uciec i dopiero po trzech dniach zawiadomił straże, czym wzbudził podziw Czechów.

Odyniec – mocarz Odyniec zabijał dziki i sam z szablą i łukiem walczył z całym wojskiem.

Ogończyk – rycerz Piotr z Radzikowa; potomek scytyjskiego króla Oga, ocalił brankę i dał jej pół pierścienia. Rodzice chcieli wydać ją za innego, lecz zjawił się Piotr i panna dotrzymała słowa. W innej wersji ród Oga wędrował przez Kapadocję, Italię (założył tam miasto Caudium) i Panonię, aż w 805 r. za króla Leszka II, Powała Ogończyk przybył do Polski.

Oksza – Bolesław Krzywousty nadał go Czechowi Janowi Wrszowcowi za zabicie księcia czeskiego siekierą.

Orla – herb z Niemiec lub Węgier. W legendzie pojawia się motyw bratobójstwa.

Orzeł Biały – pierwotne godło króla tatarskiego Zalmoksisa, lub perskiego króla Dariusza.

Osmoróg – Gierałt – rycerz Gierałt mający w herbie cietrzewia, długo zwlekał z chrztem, aż oświecony przez Ducha Świętego nawrócił się w czasie pielgrzymki do Rzymu.

Ossorya – Pogwizd – polski rycerz poślubił bogatą Czeszkę i przemycił do Polski jej złoto zamknięte w kole wozu. W innej wersji gwiżdżący Ossorya został zaatakowany przez zbójców, przed którymi bronił się kołem od wozu.

Ostoja – Bolesław Śmiały nadał ten herb poganinowi, który pod przysięgą na słońce wciągnął innych pogan w zasadzkę Polaków, ci zaś wycinali ich ,,od kwadry od kwadry’’ (stąd dwa półksiężyce). Herb nazywany też Przegonią od przeganiania pogan.

Owada – protoplasta rodu strzegł Bolesława Śmiałego w wyprawie na Kijów.

Paprzyca/ Kuszaba – hrabina ukarała poddaną za urodzenie trojaczków (oskarżyła ją o cudzołóstwo). Kiedy sama powiła dziewięciu synów, kazała ich utopić. Na szczęście jej mąż uratował ich i dał na wychowanie młynarzowi. Gdy synowie dorośli przebaczyli wyrodnej matce.

Pelikan – herb rycerza, który uratował swojego wodza.

Pełnia – Bogdan z Iwanic służąc księciu Lubartowi zbadał rozmieszczenie wojsk polskich pod Włodzimierzem i wskazał bezpieczną drogę wielkiemu księciu litewskiemu.

Pietyrog – Aleksander Wielki ukazał się Antiochowi we śnie przed bitwa z Galami i dał mu pietyrog na znak zwycięstwa.

Pilawa – Żyrosław herbu Prus w 1166 r. w fikcyjnej bitwie pod Pilawą dwukrotnie przełamał szyki Prusów i własnoręcznie zabił ich wodza. W innej wersji Żyrosław dwukrotnie pokonał zbuntowanych Prusów i zabił wodza ich trzeciego powstania.

Pnieina – myśliwy zastrzelił z łuku niedźwiedzia podnoszącego jabłko do pyska, obciął mu łapy i zaniósł je księciu mazowieckiemu.

Pobóg – rycerz z rodu Zagłobów chciał zmyć z siebie hańbę bratobójstwa. Żył pobożnie, służył cesarzowi, królom i książętom, a w czasie poselstwa do Papieża otrzymał nowy herb, który zatwierdził król Polski. Widniejący w nim chart jest symbolem wierności (lub małżeństwa z panną mającą charta w herbie).

Pogoń litewska – Rzymianin z rodu Collonów wpadł w Italii w dziurę i wyszedł na drugą stronę na Litwie gdzie założył ród Czartoryskich, inna wersja: herb nadany Sarmatom wspomagającym Franków w bitwie z Hunami na Polach Katalaunijskich, inna wersja: po śmierci litewskiego księcia Narymunda (lub Laurasa) wiec wybrał najdzielniejszego męża, inna wersja: książę Kiernus wydał swą córkę Pojatę za Żywibunda Dowszprungowicza (połączenie herbów Kolumny z Centaurem).

Pomian – rycerz Łastek Hebda herbu Wienawa zabił swego występnego brata Jana – dziekana gnieźnieńskiego. Za karę dano mu w herbie miecza zamiast kółka.

Poraj – herb Poraja, brata św. Wojciecha. W innej wersji został nadany sarmackiemu niewolnikowi, który ozdobił różami dom Galiena Trebela. Żona Rzymianina; Sarmatka Pipora wyprosiła u męża wolność dla swego rodaka.

Półkozic – w czasie oblężenia zamku Eczech przez pogan, rycerz Stawisz posłużył się fortelem. Zabił orła i kozę, pomazał suchą skórę woły ich krwią i rzucał mięsem w oblegających, ci zaś odstąpili myśląc, że nie wezmą zamku głodem.

Prawda – herb nadany rzymskiemu żołnierzowi za Aleksandra Sewera lub Marka Aureliusza za to, że pierwszy wdarł się na mury oblężonej twierdzy (symbolizuje to lew trzymający wieniec). W innej wersji w 1123 r. Jędrzej z Rinheim (potomek Andrada z Dacji) poślubił córkę Jana Prawdy (nastąpiło połączenie herbów obu rodów). Jeszcze inny wariant mówi o Luzytańczyku, który obronił lwa przed smokiem. Później wierny lew ożywił go zielem przyniesionym przez jaszczurkę.

Pretficz – Ślązak Holub w Grenadzie wygrał w szachy wolność muzułmańskiej królewny. Ta, nie chcąc być niewolnicą, rzuciła się do rzeki. Holub cisnął za nią szachownicę, która skaleczyła królewnę w głowę. Uratował ją i zrzekł się nagrody za co otrzymał herb.

Prus – trzej bracia z ludu Prusów prześladowani przez Krzyżaków, emigrowali do Polski. Po jakimś czasie wrócili i wywarli zemstę na wielkim mistrzu.

Przegonia – rycerz herbu Ostoja na wojnie z Morawianami, w obliczu przewagi wroga, posłał po posiłki, a sam walczył dalej, za co dostał w herbie miecz nieotłuczony i smoka (symbol gniewu).

Przerowa – Mirosław; rycerz Bolesława Krzywoustego w bitwie pod Wrocławiem przerwał oblężenie niemieckie.

Przosna – kiedy Czesi oblegali zamek Przemęt nad Przosną i kopali podkop, polski dowódca zabił sługę i podrzucił mu sfałszowany list króla polskiego o nadciągającej odsieczy.

Przyjaciel – Mirosław; rycerz Bolesława Kędzierzawego przedarł się przez szeregi Prusów, aby odzyskać ciało Henryka Sandomierskiego i sam zmarł od ran.

Radwan – rotmistrz Radwan na wojnie Bolesława Śmiałego z Rusią stracił chorągiew. Schronił się w kościele skąd wyniósł feretron i Rusini uciekli myśląc, że to odsiecz.

Rawicz – pochodzenie rodu od niedźwiedzi lub czeskich Wrszowców. Córka króla Anglii rzucona przez brata na pożarcie niedźwiedziowi, obłaskawiła zwierzę i poślubiła księcia Lotaryngii (w pierwotnej wersji: samego niedźwiedzia).

Reichenbach – cześnik sandomierski Wojsław Reichenbach wziął udział w pierwszej krucjacie za Bolesława Krzywoustego.

Roch/ Kolumna – rycerz Pierzchała pokonał w grze w szachy księcia mazowieckiego lub Władysława Łokietka.

Rogala – w 1109 r. rycerz Biberstein (Iberstein) z Żarnowca polując z Bolesławem Krzywoustym, wyłamał turowi róg i dał go księciu.

Salamandra – w Czechach miała miejsce plaga węży, które zjadały zwierzęta domowe. Niejaki Chrząszcz zabił ostatniego, wielkiego węża, którego zranił mieczem i wykurzył ogniem.

Schafgotsch – pasterz Gotfryd Owczarz podpalił gniazdo groźnego gryfa znad Kwisy z jego pisklętami i dostał za to rękę Agnieszki, córki księcia Bolka.

Sokola – dwóch braci na polowaniu rozdzieliło i zabiło walczące ze sobą dzika i niedźwiedzia.

Starykoń – wydziedziczony przez braci Żegota Toporczyk umieścił w herbie swego wiernego, siwego konia.

Suchekomnaty – protoplasta rodu pomógł hetmanowi herbu Trzy Trąby pokonać Prusów.

Sultanowski i Machnicki – rycerze z tych rodów na czele małych oddziałów walczyli z Tatarami lub innymi poganami, aż ujrzeli gwiazdę, która pomogła im odnaleźć drogę.

Szalawa – ruski rycerz Halka nawrócony w czasie poselstwa do Bizancjum, po powrocie szerzył chrześcijaństwo w swojej ojczyźnie. Stoczył pojedynek z trzema poganami. Uciął im głowy, które położył na stole i obiecał, że zabici ożyją, jeśli ich bliscy uwierzą w Boga, co też się stało.

Szreniawa – herb upamiętnia zwycięstwo nad poganami nad rzeką Szreniawą. Przybysław Śreniawita miał konia, który sprzedany Węgrowi, sam odnalazł drogę powrotną do Polski przyprowadzając ze sobą cały tabun.

Świerczek – herb przyniesiony rzekomo z Grecji.

Świnka – pochodzenie od czeskiego herosa Biwoja, męża Kassy (Kazi); córki Kroka. W innej wersji sarmacka amazonka otrzymała herb za oderwanie dzikowi żuchwy na arenie rzymskiego cyrku. Młodszy wariant opowiada o Porku (Porcariusie), który zabił dzika w obronie książęcego psa za co w nagrodę poślubił pannę.

Taczała – herb rycerza, który uratował swe wojsko przed nocną zasadzką wrogów.

Tarnawa – kawaler maltański Boguchwał przybył do Polski za Bolesława Śmiałego lub Kazimierza Odnowiciela i pokonał pogan pod górą Tarnawą.

Topacz – w czasie wojny Bolesława Krzywoustego z księciem ruskim Jaropełkiem, rycerz Topacz zestrzelił z kuszy sępa i odciął mu skrzydło i nogę.

Trąby – ochrzczony Tatar Ordyniec/ Ordyn/ Jordan ocalił Leszka Czarnego przed Tatarami zwabiając ich w pułapkę. Jako nagrodę dostał trzy trąbki myśliwskie i herb. W innej wersji Rustejko wzięty ze swym panem do niewoli moskiewskiej w dzień zarabiał dlań na chleb, a nocą drążył mieczem dziurę w murze, przez którą jego pan uciekł.

Trzaska – rycerz w obronie króla zabił dwóch wrogów, zaś przy trzecim złamał dwa miecze.

Trzy Osęki – rycerz Nowicki wyławiał z rzeki rynsztunek wrzucony tam przez jego towarzyszy.

Trzywdar – rycerz herbu Brodzic na czele garstki rycerzy pokonał nocą Prusów.

Turzyn – herb św. Stanisława.

Twardost – rycerz Twardost był twardy dla wrogów.

Wczele – Holub ze Śląska pokonał w Afryce murzyńską królewnę w grze w szachy i zgodnie z postawionym przez nią warunkiem, uderzył ją w głowę szachownicą, aż ta pękła. Dostał za to herb od jej ojca.

Wieniawa – rycerz Lestek na polowaniu z księciem morawskim schwytał żywego żubra, włożył mu pierścień w nozdrza i przyprowadził przed władcę. Gdy inny rycerz trzymał zwierzę, żubr wyrwał się i Lestek ściął mu głowę. W innej wersji herb otrzymał węglarz, który złapał żubra wyjadającego mu chleb i sprezentował zwierzę księciu. Protoplastą rodu miał być też Słowak, który ściął łeb żubrowi na arenie rzymskiego cyrku, lub złapał żywego osobnika w Lesie Hercyńskim i dał go cesarzowi.

Wolbach – protoplasta fortelem wyprowadził swoich rycerzy spomiędzy góry i rzeki.

Zabawa – rycerz Wiślimir Zabawa sam ,,zabawiał’’ wrogą armię aż nadeszła odsiecz.

Zagłoba – nienawiść braci Jastrzębczyków/ Pobogów; młodszy w czasie zajazdu na dwór starszego zabił go ciosem w gardło.

Zając – w czasie wojny z Rusią myśliwy goniący zająca wykrył obóz nieprzyjaciół.

Zerwikaptur – ród pochodzący od leśnych ludzi z kozimi głowami; legenda o rycerzy ścinającym naraz trzy głowy.