,,Niegdyś
nie było węża, nie było skorpiona,
Nie
było hieny, nie było lwa,
Nie
było dzikiego psa ni wilka,
Nie
było strachu ani przemocy,
Człowiek
nie miał rywala’’
-
,,Enmerkar i pan Aratty’’ (XXI wiek p. n. e.)
W
grudniu
2024 r. przeczytałem ,,Mitologię
sumeryjską. Stworzenie świata’’
Przemysława Kulczaka, wydaną przez ,,Replikę’’
.
Przemysław
Kulczak (ur. 1992) jest polskim turkologiem. Studiował na
Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz w Izmirze w Turcji.
Jego twórczość obejmuje dramat ,,Inanna’’
(2023), reportaże z Islandii oraz opowiadania mitologiczne
publikowane w kwartalniku ,,Wielkopolski
Widnokrąg’’.
Sumerowie,
sami siebie nazywający ,,czarnogłowymi’’,
byli ludem o nieznanym pochodzeniu. Stworzyli najstarszą cywilizację
świata. Używali pisma klinowego utrwalanego na glinianych
tabliczkach. Mówili językiem niepodobnym do żadnego innego. Żyli
w Mezopotamii (dzisiejszy Irak) w miastach – państwach między
Tygrysem a Eufratem . Wywarli duży wpływ na późniejsze, semickie
cywilizacje Akadu, Asyrii i Babilonii. Autor uczynił narratorką
przedstawionych mitów kapłankę Enheduannę (2286 p. n. e. - 2251
p. n. e.), córkę króla Sargona z Akadu (2361 p. n. e. - 2279 p. n.
e.). Enheduanna była pierwszą znaną kobietą, która zajmowała
się literaturą.
W
kosmologii sumeryjskiej Ziemia była płaska i nakryta niebem. Pod
ziemią znajdował się ocean słodkiej wody, zwany Abzu.
Sumerowie
wyznawali wielu bogów (politeizm), którym przypisywali cechy
ludzkie (antropomorfizm).
Najstarszą
parę bóstw stanowili An (bóg Nieba) i Ki (bogini Ziemi). Ich
boskie potomstwo określano jako Annunaki. Nazwa ta jest dobrze znana
wyznawcom współczesnych teorii spiskowych…
Enlil,
władca wiatru był królem bogów. Jego siedziba mieściła się w
świątyni Ekur. Podarował ludziom motykę,
Enki
był bogiem słodkiej wody, wiedzy i mądrości oraz amatorem wina i
piwa, łatwo przekraczającym miarę w ich spożywaniu. Stworzył
ludzi i obdarzył ich licznymi dobrami kultury. Mieszkał w podwodnym
pałacu Abzu, zbudowanym ze srebra i lazurytu.
Nammu,
bogini pierwotnego morza, pomagająca Enkiemu w stwarzaniu ludzkości,
odurzona winem, stworzyła w czasie uczty ludzi ułomnych (karłów,
eunuchów itd.).
Ryc. za: Javier Domininguez Jimenez
Lahar i Asznan były uroczymi, jasnowłosymi boginiami, zapewniającymi
źródło utrzymania pierwszym ludziom. Lahar nauczyła ich hodowli
owiec, podczas gdy Asznan zaprowadziła uprawę zboża.
Enten
i Emesz byli bogami lata i zimy, którzy początkowo rywalizowali
między sobą.
Inanna
była piękną boginią miłości i wojny. Autor opisał ją jako
brunetkę z brązowymi oczami. Z natury była skłonna do kaprysów i
lekkomyślności. Opiekowała się miastem Uruk, któremu zapewniła
dobrobyt. Zasadziła w swoim ogrodzie wyłowione z rzeki drzewo
Hulappu (wierzbę), aby mieć z niego tron i łoże.

Ninurta
był opiekunem rolników i wojownikiem. Walczył mówiąca maczugą
Szarurem i dosiadał skorpiona z głową lwa. Zwyciężył Azaga,
demona mającego postać góry i jego armię kamienie. Te kamienie,
które okazały mu wierność, nagrodził przemianą w klejnoty.
Uczcił zwycięstwo nad Azagiem, zmieniając imię swej matki, bogini
Ninmah na Ninhursag (Królowej Góry). Później zabił ptaka Anzu,
złodzieja Tablic Przeznaczenia. Enki zaprosił zwycięskiego Ninurtę
do swej podwodnej siedziby. Gospodarz słysząc odmowę, poszczuł na
gościa gigantycznego żółwia. Ninurta stoczył pojedynek z gadem,
zaś Enki zdołał mu odebrać Tablice Przeznaczenia. Później
pijany Enki oddał zapisane na nich boskie moce (me) Inannie i na
próżno próbował je odzyskać.
Nanna
był bogiem Księżyca. Wspomniana już Enheduanna służyła jako
kapłanka w jego świątyni.
Utu
był bogiem Słońca, przemierzającym za dnie niebo w ognistym
rydwanie. Jego woźnicą był bóg Bunene, zaś żoną – bogini
jutrzenki, Aja. Utu i Aja bardzo się kochali, a każda spędzona
przez nich noc była pełna namiętności.
Iszkur
był bogiem burzy. Nosił zbroję, a jego głowę wieńczyły bycze
rogi. Odmówił walki z Anzu.
Nansze
była boginią morza i rybołówstwa.
Uttu
była boginią tkactwa.
W
sumeryjskim panteonie istnieli też tzw. sukkale, czyli doradcy bóstw
stojących wyżej od nich w hierarchii. Przykładowo bóg ognia Nusku
(Autor preferuje formę jego imienia brzmiąca: Nuska) był doradcą
samego Enlila. Bunene powoził solarnym rydwanem Utu. Bogini
Ninszubur doradzała Inannie, zaś Izimud służył radą Enkiemu.
Wspomniany
wyżej Anzu, zwany Imdugudem (to drugie imię stanowiło onomatopeję)
był potwornym orłem z lwią grzywą i zębatym dziobem. Zrodził
się po rozdzieleniu splecionych w miłosnym uścisku An i Ki przez
Enlila. Wiernie służył bogu wiatru, aż do czasu, gdy ukradł mu
Tablice Przeznaczenia, dające władzę nad światem. Został zabity
w walce przez Ninurtę.
Oprócz
niego Sumerowie obawiali się też wielu innych demonów takich jak:
Lamasztu (groźnej dla dzieci przed i po narodzeniu oraz dla ich
matek), Lilith (dzikiej lokatorkę pnia drzewa Hulappu,
przedstawionej przez Autora jako czarna upiorzyca z bladą twarzą,
postaci popularnej w późniejszych wierzeniach mezopotamskich i
żydowskich), bezwzględnych Gallu (uprowadziły Dummuziego do świata
podziemnego) i Pazuzu (władcy demonów, którego imię nosił szatan
z ,,Egzorcysty’’ Petera Blatty’ego).
Ludzie
zostali stworzeni z gliny, aby pracowali dla bogów. Mieli budować
im domy – świątynie, zaopatrywać w odzież, żywność i napoje.
(Dla porównania: w ,,Biblii’’ całkowicie
samowystarczalny Bóg stworzył Adam i Ewę z miłości). Dzieła
podjął się bóg Enki oraz boginie: Nammu, Ninima, Egiziana,
Ninmada, Ninbara, Ninmag, Sarsarda i Nimingira.
Największym
sumeryjskim herosem był Gilgamesz, syn króla Lugalbandy
i bogini Ninsun, bohater najstarszego eposu świata .
Ten wojowniczy król Uruk zmuszał młodzieńców do służby
wojskowej, podczas gdy dziewczęta trafiały do jego haremu. Na
prośbę bogini Inanny uwolnił drzewo Hulappu od jego dzikich
lokatorów; ptaka Imduguda wraz z pisklętami, Lilith i węża,
kryjącego się w korzeniach. Następnie ściął drzewo i
własnoręcznie wykonał z jego drewna tron i łoże godne bogini. W
nagrodę Inanna wręczyła mu bęben wraz z pałeczką.

Książka
została napisana bardzo pięknym językiem, zaś przedstawione w
niej postaci są pełne życia. Jedyne zastrzeżenie dotyczy
pojawiającego się w tekście anachronizmu w postaci kukurydzy
(nieznanej Sumerom, bo pochodzącej z Nowego Świata). W XX i XXI
wieku mitologia sumeryjska inspirowała takich twórców jak J. R. R.
Tolkien (nazwa Ainurowie może nawiązywać do Annunakich, Ulmo
przypomina Enkiego) oraz Olgę Tokarczuk (Inanna jest bohaterką
powieści ,,Anna In w grobowcach świata’’).