,,Przyzywam ląd Eire:
Otoczony falami szczodrego morza.
Szczodre są wzgórza usiane owocami,
Usiane owocami rześkie lasy,
Rześka jest woda płynąca wodospadami,
Wodospadami przy głębokich jeziorach
Głęboka jest studnia na wzgórzach,
Studnią plemienia jest zgromadzenie,
Zgromadzenie królów to Tara.
Tara wzgórz i plemion,
plemiona synów Mila,
okręty Mila.
Jak dumny okręt jest ląd Eire,
dumny ląd w pieśniach sławiony,
Ja, Amairgen, pieśnią sławię Eire.
Przyzywam ląd Eire’’
- cyt. za: Peter Berresford Ellis ,,Druidzi’’
W październiku 2025 r. przeczytałem ,,Za dziewiątą falę. Księgę legend irlandzkich’’ (ang. ,,Over Nine Waves. A book of Irish Legend’’) Marie Heaney z 1994 r. Polski przekład Mieczysława Godynia ukazał się w 2014 r. Prezentowane w antologii mity i legendy zostały po raz pierwszy spisane we wczesnym średniowieczu. Autorka zdecydowała się zamieścić w niej opowieści powszechnie znane (w krajach anglojęzycznych, dla większości Polaków są bowiem egzotyczne).
,,Marie Heaney przyszła na świat w Irlandii Północnej. Książka jest owocem jej wieloletniej fascynacji mitologią i kulturą rodzinnego kraju. Wydała także jej wersję przeznaczoną dla dzieci, Names Upon the Harp (2000). Opracowała antologię Heart Mysteries. 50 Poems from Ireland to Touch the Soul (2003). Współpracuje z wieloma czasopismami, a także z rozgłośniami RTE i BBC. Była żoną zmarłego niedawno noblisty Seamusa Heaneya. Mieszka w Dublinie’’ - z blurbu.
Utwory zamieszczone w książce dzielą się na cykl mitologiczny (następujące po sobie kolejne fale najeźdźców), ulsterski (przygody wojownika Cuchulainna 1), feniański (dzieje Finna Mc Cumhaila i jego doborowej drużyny zwanej Fianną) oraz legendy chrześcijańskie 2 o pochowanych w jednej mogile św. Patryku 3, św. Brygidzie i św. Columcille (Kolumbanie) 4.
Irlandia (irl. Eire, nazwa utworzona od imienia bogini Eriu) była krajem Celtów, który nigdy nie został podbity przez Rzymian. Pozwoliło jej to na zachowanie wielu własnych, archaicznych wyróżników kultury jak legendy czy język. Późniejszy proces chrystianizacji okazał się łagodny dla celtyckiej kultury, zaś pogańskie mity zostały spisane przez chrześcijańskich mnichów. Starożytna Irlandia dzieliła się na cztery prowincje: Ulster (N), Munster (S), Leinster (E) i Connacht (W) z własnymi królami. W centrum mieściła się Tara, stolica arcykróla. Kiedy nie zagrażały im najazdy obcych ludów, Irlandczycy z poszczególnych prowincji walczyli między sobą. Ucięte głowy wrogów zabierali ze sobą jako trofea.
Tuatha De Danann byli rasą półbogów, potomkami bogini Danu. Zajęli Irlandię po walce z ludem Fir Bolgów. Należeli do nich królowie, czarodzieje, wojownicy i rzemieślnicy. Irlandzki panteon tworzyli min.: Dagda (bóg obfitości, właściciel magicznego kotła), Lug (bóg Słońca, zabójca potwornego Balora i ojciec herosa Cuchulainna), Goibniu (kowal), Creidne (rzemieślnik wytwarzający groty włóczni), Nuada (król, który stracił rękę w bitwie), Dian Cecht i jego syn, Miach (boscy lekarze), Aengus Mc Og (bóg miłości, który zaopiekował się Etain, zaklętą w muchę), Macha (zmuszona do biegu w zaawansowanej ciąży, przeklęła Ulsterczyków, sprowadzając na nich kobiecie bóle, czyniące ich niezdolnymi do walki), Morrigu/ Morrigan (bogini wojny przybierająca postać wrony) Manannan Mc Lear (bóg morza i władca wyspy Man, posiadacz białego rumaka, biegnącego po falach). Tuatha De Danann zostali podbici przez Milezyjczyków, synów Mila, lud przybyły z Hiszpanii. Pokonani przekształcili się w Aes Sidhe, magiczny lud zamieszkujący ziemne kopce (sidhe), odpowiednik germańskich elfów.
Przeciwnikami Tuatha De Danann byli Fomorowie, demoniczne plemię zza morza, wyróżniające się szpetnym i strasznym wyglądem. Były wśród nich istoty jednonogie z głową konia lub byka. Zostali pokonani w bitwie pod Moyturą.
Królem Fomorów był Balor. Zabijał wzrokiem swego jednego oka. Nabył tę właściwość, podglądając tajemne rytuały druidów. Zabójcze oko Balora chroniła ciężka powieka, podnoszona przez jego sługi (uderza podobieństwo do Wija z opowiadania Nikołaja Gogola 5). Zgodnie z przepowiednią, do której wypełnienia starał się nie dopuścić, zginął zabity kamieniem z procy przez Luga, syna jego córki, Eithlinn.
Jako nieproszony gość na uczcie złośliwego Bricriu zjawił się olbrzym Cu Roi. Kazał odrąbać sobie głowę. Następnie jak gdyby nigdy nic, nałożył ją sobie na kark. Tego, który go wcześniej zdekapitował, wezwał do zamiany ról. Jedynie Cuchulainn nie stchórzył przed tą próbą. Swoją odwagą zasłużył na bohaterską porcję mięsiwa. Nawiasem mówiąc, stąd właśnie wywodzi się arturiańska legenda o Gawenie i Zielonym Rycerzu 6.
Świat demoniczny reprezentuje również przerażająca Praczka u Brodu (banshee). Jej spotkanie wróżyło rychłą śmierć.
Fantastyczne zwierzęta
Krowa Glas Gaibhleann stanowiła własność Ciana z Tuatha De Danaan. Jej wymiona nigdy nie wysychały, więc ukradł ją zachłanny Balor. Dla porównania: w cyklu ulsterskim kradzież Brązowego Byka z Cooley (irl. Cuailnge) przez królową Medb była powodem wojny między Ulsterem a Connachtem.
W uczty u Bricriu pojawiły się nocą w sali biesiadnej trzy kocie demony. Przeraziły herosów i tylko Cuchulainn nie okazał przed nimi lęku. W innej opowieści o tym bohaterze, nieustraszony Pies Ulsteru jechał w Szkocji na grzbiecie lwa.
Etain, kochanka boga Midera została zaklęta w dużą, szkarłatną muchę z diamentowymi oczami 7 przez jego zazdrosną żonę, Fuamnach. (Przypomina to wrogość Hery wobec kochanek Zeusa). Została połknięta w napoju przez żonę króla Etara, lecz odrodziła się jako ich córka, również nosząca imię Etain.
Łososie Mądrości żywiły się wpadającymi do wody, zaczarowanymi owocami jarzębiny (w innej wersji: orzechami leszczyny). Zjedzenie ich mięsa zapewniało umiejętności poetyckie. Młody Finn upiekł łososia dla swojego mistrza. Otrzymał od niego surowy zakaz podjadania, lecz odruchowo włożył do ust poparzony palec. Dzięki temu zyskał zaklętą w rybie mądrość.
Rolę celtyckich zaświatów pełniły atlantyckie wyspy leżące daleko na Zachodzie. Nie było na nich starości, śmierci ani cierpienia. Zamieszkiwały je piękne kobiety (wróżki, boginie). Wyspa Kobiet była celem żeglugi (imram) Brana Mc Febala. Po drodze leżała Wyspa Śmiechu, której mieszkańcy odczuwali przymus ustawicznego chichotu (odpowiednik krainy Lotofagów z ,,Odysei’’ Homera). Wojownik i poeta Oisin (Osjan), syn Finna opowiadał na starość św. Patrykowi o swym szczęśliwym małżeństwie z czarodziejka Niamh na wyspie Tir nan Og (Krainie Młodości). W obu przypadkach taby stanowił powrót do Irlandii (ściślej: postawienie stopy na ziemi ojczystej). Naruszywszy ten zakaz, Bran rozsypał się w pył, zaś Oisin został niedołężnym starcem. Przygody tych bohaterów wywarły wpływ na chrześcijańską legendę o św. Brendanie Żeglarzu 8 i XVIII – wieczny falsyfikat, ,,Pieśni Osjana’’ Josepha McPhersona 9.
Ważną rolę w tych legendach odgrywała magia. Celtowie wierzyli w potęgę słowa; poezji, satyry i geas. To ostatnie określenie odnosi się do indywidualnie dobranych nakazów i zakazów. Przykładowo Cuchulainn nie mógł jeść psiego mięsa, ponieważ sam był nazywany Psem Ulsteru. Sprawami religii i magii zajmowała się kasta druidów. Należał do niej min. Amergin (Amairgen), przybyły do Irlandii wraz synami Mila.
Jak widzimy z powyższego przykładu Etain, istniały legendy o zamianie ludzi w zwierzęta 10. Zazdrosna macocha Aoife zamieniła w łabędzie czworo dzieci Lira (Fionnualę, Aeda, Conna i Fiacrę). Podejrzewam, że to właśnie było źródło baśni Andersena o Elizie i jej jedenastu braciach zaklętych w łabędzie.
Sadb, późniejsza żona Finna została zamieniona w łanię przez Mrocznego Druida z Tuatha De Danann za odrzucenie jego zalotów. Miała z Finnem syna Oisina, którego imię znaczyło jelonek. Syn Oisina nazywał się Oscar, czyli przyjaciel jeleni.
Wrogowie Cuchulainna zastosowali wobec niego czary iluzji. Sprawili, że kępy ostu wyglądały jak liczne wojsko. Los tego bohatera został przypieczętowany gdy trzy stare wiedźmy, spotkane przy leśnym ognisku, przymusiły go do zjedzenia pieczonego psa pod groźbą utraty honoru.
Otoczone wielkim szacunkiem kobiety odgrywały ważną rolę w kulturze dawnych Celtów. W legendach pojawiają się liczne boginie, ambitne królowe (np. Medb, antagonistka Cuchulainna), czarodziejki i wojowniczki.
Już kobiety Tuatha De Danaan brały udział w bitwach u boku swych mężów. Cuchulainn szkolił się w wojennym rzemiośle u szkockiej wojowniczki Scatchy na wyspie Skye. Pokonał w walce potężniejsza od niej Aoife i miał z nią syna, Connlę.
Piękna Deirdre została przeznaczona na żonę dla starego króla Conora Mc Nessy, zwanego też Conchoborem 11. Wolała jednak od niego młodszego Naoisego. Stała się przez to powodem wojny domowej (celtyckim odpowiednikiem Heleny Trojańskiej).
Stary Finn pożądał Grainne, która kochała młodego Diarmuida O’Dubhe. Wódz Fianny doprowadził do śmierci rywala podczas polowania na dzika.
Już po przyjęciu chrztu ogromnym szacunkiem Irlandczycy darzyli św. Brygidę z Kildare, opatkę i cudotwórczynię, porównywaną przez nich do Maryi.
Katoliccy święci stanowią integralną część irlandzkiej mitologii. W rozdziale o św. Patryku zaskoczył mnie brak legend o wypędzeniu przez niego węży, zniszczeniu posągu bożka Croma Cruacha i przemianie klanu O’Sorry w wilki. Całościowo oceniam jednak książkę bardzo pozytywnie ;).
1 Odsyłam do postów: ,,Rysopis Cuchulainna’’ i ,,Szał bojowy Cuchulainna’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Legendy o celtyckich świętych’’.
3 Odsyłam do posta: ,,Czyściec św. Patryka’’.
4 Odsyłam do postów: ,,Św. Kolumba o druidach’’ i ,,Nessie’’.
5 Odsyłam do posta: ,,’Wij’ Gogola’’.
6 Odsyłam do posta: ,,Pan Gawen i Zielony Rycerz’’.
7 Margaret Simpson w ,,Legendach Irlandii’’ określa tego owada jako ważkę.
8 Odsyłam do postów: ,,Św. Brendan – celtycki Sindbad’’, ,,Ziarnko prawdy w legendzie o św. Brendanie’’, ,,Św. Brendan i Tim Severin’’, ,,Jeszcze o św. Brendanie’’ i ,,Wyspa św. Brendana’’. Zainteresowanych innymi przykładami immram polecam wpis ,,Snedgus i Mac Riagla’’.
9 Odsyłam do posta: ,,Pieśni Osjana’’.
10 Zainteresowanych tego opowieściami z całego świata polecam wpis ,,Leksykon dzikich kobiet’’.
11 Odsyłam do posta: ,,Śmierć Conchobora’’.
