Ptaki drapieżne

Ptaki drapieżne są rzędem ptaków najbliżej spokrewnionym z brodzącymi. Kiedyś ludzie zaliczali drapieżne i sowy do jednej grupy. Błotniaki mają nawet tak jak sowy – szlarę. W XVIII wieku Karol Linneusz do drapieżnych zaliczył dzierzby ¹.

Ptaki drapieżne mają duże, ostre, zakrzywione dzioby służące do zabijania i rozszarpywania zwierząt stanowiących ich pokarm. Niektóre gatunki mają w środku dzioba odgałęzienie podobne do zęba. Najdłuższe nogi wśród drapieżnych mają sekretarz i błotniaki. Nogi są żółte, częściowo opierzone. Jedynie u orłów są pokryte pierzem aż do palców. Palce są długie i zakończone ostrymi, czarnymi szponami służącymi do chwytania zdobyczy. Od spodu palce rybołowa pokryte są szorstką skórą, która uniemożliwia rybie wyślizgnięcie się. Na ogół drapieżne są dobrymi lotnikami, potrafiącymi długo szybować. Piątą cechą umożliwiającą im polowanie jest wzrok. Ich oczy są niemal czterokrotnie większe od ludzkich, dzięki czemu pole widzenia jest szersze. Stąd wzięło się powiedzenie ,,sokoli wzrok''.

Drapieżne żyją na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Ich największym przedstawicielem jest harpia (2 m rozpiętości skrzydeł).

Pisklęta są gniazdownikami. Pokryte są białym puchem (pisklaki orlika grubodziobego mają czarne plamki). Opiekują się nimi obydwoje rodzice. W pierwszych dniach życia samiec poluje, a samica zostaje w gnieździe i ćwiartuje pokarm przyniesiony przez samca. Gdy pisklęta podrosną, matka również poluje, zostawiając potomstwo same w gnieździe. Rzadko się zdarza, aby były solidarne. Orły klują się w odstępie kilku dni, a starszy pisklak zabija młodsze rodzeństwo. Stara się nie dopuścić go do pokarmu, a w okresie głodu skubie z puchu i wyrzuca z gniazda.

Od średniowiecza ludzie doceniając zdolności łowieckie drapieżnych ptaków wykorzystywali je w łowach. Najczęściej ptakami tymi były sokoły, toteż ową gałąź łowiectwa nazwano sokolnictwem. Nie wszystkie ptaki drapieżne były cenione jednakowo np. nazwy pustułka i pustułeczka pochodzą od staropolskiego ,,pusta'', czyli niezdatna do łowów. Podczas polowania zakładano im kaptur, spod którego nic nie widziały, dopóki nie nauczyły się jeść z dłoni sokolnika i wracać na jego gwizdnięcie. Taka nauka nazywała się układaniem. Ułożone drapieżniki osiągały wysokie ceny. W 1396 r. sułtan Bajazyt pokonawszy pod Nikopolis krzyżowców wziął do niewoli liczną grupę francuskiej szlachty. Odmówił przyjęcia okupu bez względu na wysokość, ale dał się skusić gdy książę Burgundii ofiarował za jeńców 13 białych sokołów (białozorów). Angielski przepis łowiecki z XV wieku określił jaki ptak pasuje do danego dostojnika np.:

dla cesarza – orzeł (obojętnie jaki gatunek),

król – białozór,

dama – drzemlik,

szlachcic – sokół wędrowny,

duchowny – krogulec,

diakon – myszołów.

Rozwój broni palnej wyeliminował ptaki drapieżne z łowiectwa. Sokolnictwo przetrwało u takich ludów jak: Baszkirzy, Kirgizi i Beduini. W Europie sokolnictwo przetrwało jedynie na lotniskach w celu płoszenia innych ptaków zagrażających bezpieczeństwu samolotów.

Wiele ptaków drapieżnych jest gatunkami ginącymi (w Polskiej Czerwonej Księdze znajdują się min. bielik, kobczyk, kania ruda, orzeł przedni, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby, orzełek włochaty itd.). Najważniejszą tego przyczyną było stosowanie pestycydów typu DDT i Azotox, które z łatwością przechodzą przez łańcuch pokarmowy i u dużych zwierząt niszczą białka w organizmie. W rezultacie jaja miały tak słabe skorupki, że pękały pod ciężarem matki. Kiedy Rachel Carson opisała to w książce ,,Cicha wiosna'', w USA i Europie zakazano ich używania. Pestycydy te stosowane są obecnie w Afryce ².

Jednym z największych ptaków drapieżnych jakie kiedykolwiek istniały, był wymarły harpagornis (orzeł Haasta). Żył na Nowej Zelandii do XVIII wieku. Mierzył 3 metry rozpiętości skrzydeł. Żywił się innymi wielkimi ptakami: moa. Wyginął razem ze swym źródłem pożywienia.

Współczesne drapieżne żyjące w Polsce dzielimy na trzy rodziny: jastrzębiowate, sokoły i rybołowy.

Jastrzębiowate wzięły swą nazwę od jednego z ich przedstawicieli – jastrzębia. Słowo ,,jastrząb'' pochodzi od staropolskiego ,,jastry'' czyli bystry. Dlatego słowo to pisze się przez ,,RZ''. Jastrząb ma szare ubarwienie, z czego na piersi ma szare paseczki na białym tle. Dużą rolę w jadłospisie tego ptaka zajmują inni przedstawiciele tej gromady np. wróble, sikory, drozdy, słowiki, zięby, bażanty, kury domowe, gołębie, sójki itd. Ptasią dietę uzupełnia ssakami; gryzoniami i zajęczakami. Upolowawszy duże zwierzę np. głuszca nie może go unieść i często wraca aby pożywić się swoją ofiarą. Samica jastrzębia jest większa od samca.

Najbliższym krewnym jastrzębia żyjącym w Europie jest krogulec. Przypomina wyglądem jastrzębia, ale jest mniejszy i mniej liczny. Żywi się wyłącznie ptakami. Zarówno jastrząb i krogulec są pod ochroną.

W Europie żyją trzy gatunki błotniaków: stawowy, łąkowy i zbożowy. Jako jedyni przedstawiciele drapieżnych, błotniaki mają szlarę tak jak sowy. Ich nazwa świadczy o tym, że zamieszkują tereny podmokłe, a tymczasem takie tereny zamieszkuje tylko błotniak stawowy. Pozostałe dwa gatunki błotniaków zgodnie z nazwą gnieżdżą się na polach i łąkach. Ostatnio błotniak łąkowy gnieździ się także na polach. Ptaki ubarwione są brązowo, tylko błotniak łąkowy ma szare ubarwienie, ale samica jest brązowa. Nogi szczudłowate. Błotniaki gnieżdżą się na ziemi. Pisklęta zostawione same w gnieździe próbują straszyć wroga, kładąc się na plecach, wystawiając szpony i sycząc. Żywią się gryzoniami, wężami, płazami, owadami, jajami, pisklętami i rybami. Błotniak zbożowy i błotniak łąkowy znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze.

Nazwa ,,myszołów'' świadczy o tym, że ten ptak żywi się myszami. To prawda, ale także innymi gryzoniami, płazami, pisklętami, zajęczakami, owadożernymi i wężami. Ptak ten ma upierzenie jasnobrązowe. Zamieszkuje rozmaite środowiska: lasy, pola i łąki. W trzeciorzędzie myszołowy skolonizowały Galapagos, stając się jedynymi ptakami drapieżnymi w tamtym rejonie. Ulubionym pokarmem myszołowa galapagoskiego są legwany lądowe.

Drapieżne na ogół jedzą mało owadów. Wyjątkiem jest trzmielojad żywiący się żądłówkami. Trzmielojad z wyglądu przypomina myszołowa, ale upierzenie ma ciemniejsze. Na nogach ma grubą, zrogowaciałą skórę, chroniącą przed żądłami. Na imago poluje od tyłu, obcinając dziobem część odwłoka, w której usytuowane jest żądło. Często przynosi pisklętom do gniazda plastry z larwami. Wiosną, gdy żądłówki dopiero zaczynają tworzyć roje, żywi się chrabąszczami majowymi i pisklętami.

Największym ptakiem drapieżnym świata jest harpia (2 metry rozpiętości skrzydeł). Żyje w Ameryce Południowej. Na głowie czub z piór. Upierzenie szare. Żywi się wężami, płazami, małpami, kopytnymi, gryzoniami, jaszczurkami, ptakami i małymi psami.

Gadożer ma najkrótsze szpony wśród wszystkich ptaków drapieżnych, stąd nazywany bywa krótkoszponem. Zgodnie z nazwą żywi się gadami i płazami. Ma dobry refleks, toteż zawsze potrafi uniknąć zębów jadowych żmii. Na żółwie poluje zrzucając je z dużej wysokości, aby rozbić skorupę. Zdobycz zjada zawsze od głowy. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze.

Sekretarz został tak nazwany ponieważ na głowie ma czub z długich piór. W XIX wieku kiedy to odkryto tego ptaka, do pisania używano piór i czasem wkładano je za ucho. Żyje w Afryce. Upierzenie szaro – czarne. Nogi długie. Sekretarz lubi owady i gryzonie, jednak jego największym przysmakiem są węże, skąd zyskał inną nazwę: ,,wężojad''. Najczęściej zabija je przydeptując głowę. Jest pod ochroną.

Orły są dużymi, majestatycznymi ptakami (orzeł australijski jest drugim pod względem wielkości ptakiem drapieżnym świata). W angielskim przepisie łowieckim był ptakiem przysługującym cesarzowi, skąd wzięła się nazwa jednego z gatunków; orła cesarskiego. Starożytni Grecy czcili orły jako poświęcone Zeusowi. Pióra będące u Indian odznaczeniem za odwagę pochodziły od orłów. Majestat orłów spowodował, że wiele narodów umieściło je w godłach i na flagach. Orły są symbolami narodowymi: Polski, Niemiec, Austrii, Albanii, Egiptu, USA, Meksyku i wielu innych. Godłem Polski jest orzeł przedni, a USA – bielik, tak naprawdę będący gatunkiem kani. Nie zawsze są realistyczne np. na fladze Albanii czarny orzeł ma dwie głowy wężowe. W Polsce żyją cztery gatunki orłów: orzeł przedni, orlik krzykliwy, orlik grubodzioby i orzełek włochaty.

Orzeł przedni żyje w Europie i Ameryce Północnej. Można spotkać go tylko w górach; gnieździ się na niedostępnych półkach skalnych. Żywi się małymi kopytnymi, gadami, płazami, ptakami, gryzoniami i padliną.

Orlik krzykliwy i grubodzioby są do siebie podobne, ale orlik krzykliwy jest delikatniej zbudowany i jaśniejszy. Jest bardzo hałaśliwy, skąd jego nazwa.

Orlik grubodzioby ma upierzenie ciemnobrązowe, czasem nawet czarne. Dziób gruby. Jego pisklęta mają czarne plamki.

Orzełek włochaty jest najmniejszym ptakiem drapieżnym żyjącym w Polsce. Jego nazwa świadczy o obfitym upierzeniu. Istnieją dwie odmiany barwne tych ptaków: ciemna i jasna. Rasy te mogą się krzyżować między sobą. Pisklęta nie dziedziczą wtedy ubarwienia pośredniego, tylko jednego z rodziców. Wszystkie orły gnieżdżące się w Polsce są pod ochroną i znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze.

Orzeł cesarski jest łatwy do rozpoznania po białych plamach na karku. Żyje na terenach od Ukrainy po Bajkał, sporadycznie zalatuje do Polski.

W Eurazji od Rumunii po Mongolię żyje orzeł stepowy o ciemnobrązowych piórach z fioletowym połyskiem. Wbrew swej nazwie zamieszkuje także pustynie. Sporadycznie pojawia się w Polsce.

Charakterystyczny wygląd jest cechą orła kuglarza nazwanego tak z powodu wykonywania skomplikowanych akrobacji w powietrzu. Na głowie ma czub z piór. Upierzenie jest czarne, na skrzydłach szare. Jego dziób i nogi są czerwone. Żyje w Afryce.

Drugim największym ptakiem drapieżnym świata jest orzeł australijski o ciemnym ubarwieniu (2,5 m rozpiętości skrzydeł). Oprócz Australii zamieszkuje też południe Nowej Gwinei i Tasmanię. Żywi się torbaczami (zespołowo poluje nawet na kangury rude), królikami i padliną owiec.

Bielik został tak nazwany ponieważ ma białą głowę i ogon kontrastujące z ciemną resztą upierzenia. Większość bielików odmiany europejskiej jest jasnobrązowa. Zdarza się, że gnieździ się na wybrzeżu, stąd nazywany bywa orłem morskim. Ma mocny dziób stąd nazywany bywa łomignatem. Znanym przedstawicielem tego gatunku jest ślepy bielik Jurand z Wolińskiego Parku Narodowego.

Kanie najłatwiej rozpoznać po rozdwojonym, ,,jaskółczym'' ogonie. Doskonale szybują, dlatego ich angielska nazwa brzmi ,,kite'', czyli latawiec. Oprócz bielika w Polsce żyją dwa gatunki kani: kania czarna i kania ruda. Kania ruda i bielik znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze. Ptaki te są najbojaźliwsze z wszystkich drapieżnych. Do budowy gniazda używają rozmaitych rzeczy, nawet starych rękawiczek, stąd nazywane bywają ,,gałganiarkami''. Żywią się owadami, rybami, płazami, gadami, gryzoniami i owadożernymi. Kania ślimakojad ma dziób wyspecjalizowany w wydłubywaniu ślimaków z muszli ³.

Niektóre gatunki sępów są nazywane ścierwnikami od jedzenia ścierwa czyli padliny (ścierwnik biały). Są bardzo pożyteczne. Uratowały życie wielu ludziom, ponieważ gnijące mięso jest siedliskiem bakterii chorobotwórczych. Najwięcej ich żyje w tropikach. Większość ma gołą głowę i szyję, aby nie pobrudzić upierzenia krwią. Żyją w Starym Świecie. W Europie żyją dwa gatunki: sęp płowy i orłosęp brodaty. Obydwa gnieżdżą się w górach. Sęp płowy ma jasne ubarwienie. W jednym lęgu samica znosi jedno jajo. Jest to najmniej płodny ptak Europy. Z powodu niedostatku padliny w górach jest gatunkiem ginącym. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze. W Polsce wyginął, widywany bywa w czasie przelotów.

W odróżnieniu od innych sępów, orłosęp brodaty ma opierzoną głowę i szyję, przypomina wyglądem orła. Ma pęk piór podobny do brody stąd nazwa. Lubi padlinę; po zjedzeniu mięsa, na ,,deser'' zrzuca kości z wysoka, aby je rozbić w poszukiwaniu szpiku kostnego.

W Azji Środkowej i Południowo – Zachodniej żyje sęp czarny. W Indiach prowadzi synantropijny tryb życia.

W odróżnieniu od swego azjatyckiego krewnego, sęp kasztanowaty ma brązowe ubarwienie. Żyje w Afryce i na południu Europy.

W górach Afryki żyje sęp plamisty o brązowym, nakrapianym upierzeniu. Głowa i szyja upierzone. Lata najwyżej z wszystkich ptaków. Zauważył go pilot samolotu lecącego 11 212 m nad ziemią.

Ścierwnik biały zwany sępem egipskim oprócz padliny żywi się również strusimi jajami. Twarde skorupki rozbija kamieniem. Upierzenie białe. Głowa i szyja upierzone, jedynie okolice dzioba pokryte nagą, żółtą skórą. Żyje w Afryce.

Natomiast kondory żyją w Nowym Świecie. W kulturze prekolumbijskiej zajmują poczesne miejsce. W mitologii inkaskiej kondor andyjski wysiedział jajo, z którego wykluło się Słońce.

W Ameryce Północnej żyje kondor kalifornijski. Z wyglądu przypomina sępa. Jest gatunkiem ginącym, żyjącym w ogrodach zoologicznych. Trwają próby reintrodukcji.

Kondor królewski żyje w dorzeczu Amazonki i Orinoko. Kolorowe narośle na głowie przypominają drogie kamienie w koronie, stąd nazwa. Głowa i szyja czerwone, ale owe ,,ozdoby'' są żółte lub pomarańczowe. Upierzenie czarno – białe, lub czarno – siwe. Chociaż nie jest wybredny, jego przysmakiem są martwe ryby.

Największym kondorem świata jest kondor andyjski. Głowa zakończona grzebieniem i szyja czerwone. Upierzenie czarne, przy szyi znajduje się ,,kołnierz'' z białego puchu. Żyje w górach.

Sokoły różnią się od jastrzębiowatych mniejszymi rozmiarami i bardziej aerodynamiczną sylwetką.

Starożytni Egipcjanie czcili rarogi górskie jako poświęcone bogu Horusowi. Upierzenie w odcieniach brązu. Żywi się: małymi kopytnymi, ptakami, gadami, gryzoniami. W średniowieczu był bardzo cenionym ptakiem łowieckim, skąd wzięły się przysłowia: ,,biegać za kimś jak za rarogiem'' i ,,gapić się na kogoś jak na raroga''. ⁴ W krajach arabskich bywa używany do polowań nawet na antylopy.

Kobczyk jest łatwy do rozpoznania po charakterystycznym ubarwieniu. W okolicach oczu pióra są czerwone, a na nogach brązowe. Reszta ciemno – szara. W Polsce z powodu używania pestycydów wyginął, widywany bywa podczas przelotów. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze.

Drzemlik jest najmniejszym sokołem Europy. Zamieszkuje rejony od Alaski, przez Kanadę, Islandię, Irlandię, Szkocję i Skandynawię, aż po Syberię. Samiec i samica różnią się ubarwienie. Poluje na małe ptaki i ssaki.

Sokół wędrowny jest najszybszym ptakiem świata. Nazwa jest myląca ponieważ tylko osobniki z najzimniejszych rejonów migrują. Upierzenie szare. Brzuch biały w szare paski. Tak jak jastrząb żywi się innymi ptakami. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze.

Pustułka jest natomiast najpospolitszym ptakiem drapieżnym Europy. Jest ptakiem synantropijnym. Żywi się owadami, gadami, płazami i gryzoniami.

Rybołów jest jedynym przedstawicielem swej rodziny. Upierzenie czarno – białe. Na głowie czub z pierza. Zgodnie z nazwą żywi się rybami. Aby je łatwiej chwytać jego palce od spodu są pokryte szorstką skórą. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze.

1 Obecnie dzierzby są zaliczane do wróblowatych

2 Andrzej Pilipiuk pisał na blogu, że Rachel Carson podała w ,,Cichej wiośnie'' nieprawdziwe dane. Z powodu jej kłamstwa, z głodu i chorób zmarło więcej ludzi niż z winy Hitlera i Stalina

3 Maria Barring – jedna z bohaterek ,,Sagi o wiedźminie'' Andrzeja Sapkowskiego nosiła przydomek Milva czyli Kania. Ponadto w wierzeniach słowiańskich Kania była żeńskim demonem porywającym dzieci.

4 W wierzeniach słowiańskich raróg (jarog, raroszek) jest nazwą mitycznego ptaka związanego z żywiołem ognia (A. Gieysztor ,,Mitologia Słowian'').