Sława Powstańcom!

W tym poście przerywam publikowanie ,,Wśród zwierząt i mitów'', aby uczcić pamięć tych, co w sierpniu 1944 r. chwycili za broń, by zrzucić ciężkie i krwawe jarzmo niemieckiej okupacji. Stracili bardzo wiele, lecz czy czasem nie lepiej zginąć niż żyć na kolanach? Niektórzy z nich żyją między nami po dziś dzień. Składam cześć ich pamięci, jak również świętej pamięci Lecha Kaczyńskiego, który jako prezydent Warszawy założył Muzeum Powstania Warszawskiego. Niech żyje Polska! Eichen lyva Palana!

Dlaczego langur ma czarny pysk?

,,Zarówno w systematyce, jak i w powszechnych odczuciach pozycję niejako wyróżnioną zajmują małpy. Jak daleko sięgają zapiski - nigdy i nigdzie nie były nam obojętne. Tysiące lat przed wystąpieniem Karola Darwina ludzie spostrzegli ich uderzające podobieństwo do człowieka, wysuwając z tego - w rozmaitych wariantach - śmiałe wnioski o wspólnym pochodzeniu. Raz wyobrażaliśmy sobie małpy jako swych przodków bądź potomków, to znów pielgrzymów, którzy odeszli od zgiełków i swarów w zaciszną pustelnię lasów, albo stepów, a kiedy indziej - dobroczynnie patronujących nam herosów, lub demonicznie podstępnych podludzi. Częściej od innych zwierząt, w różnych kręgach kulturowych małpy dosięgały rangi bogów, lub diabłów'' - A. Trepka ,,Co kaszalot je na obiad?''

W Indiach żyje wiele małpiatek (lori wysmukły), małp człekokształtnych (gibony) i małp wąskonosych. Do tych ostatnich należy langur, zwany hulmanem. Ma długi ogon, białe futro, zaś skóra pyska, dłoni i stóp jest czarna. Dlaczego? Według mitologii hinduskiej, langur wykradał dla głodującej ludności żywność z Cejlonu władanego przez ognistego olbrzyma, który poparzył małpę. Nie tylko przysłowiowe ,,święte krowy'' odbierają cześć w Indiach , ale także wiele innych zwierząt, w tym małpy. W Benares - kultowym mieście hinduizmu nad kultową rzeką Gangesem do dziś stoi małpia świątynia. Obecnie nie wznosi się im świątyń, ale te, które już istnieją, zaopatrywane są w żywność i toleruje się wszystkie poczynania ich mieszkańców. Panujący w Indiach przesąd zabrania ludziom mieszkać w miejscach gdzie giną langury. Poświęcone są bogu Hanumanowi, w ,,Ramajanie'' mającemu udzielić wsparcia Ramie, wcieleniu Wisznu. Chińska telewizja miała ongiś emitować kreskówkę ,,Małpa'' opowiadającą o Hanumanie.

Langury żyją nie tylko w Indiach, ale także w Pakistanie i na Cejlonie; w górach, jak też na nizinach. Egzystują w lasach, jak też w pobliżu ludzkich siedzib. Mają przed sobą 20 lat życia. Jak większość małp są wszystkożerne z przewagą pokarmu roślinnego. Żyją w stadach, które posiadając własne terytoria, nie przeganiają z nich innych stad. Podobnie jak w przypadku opisywanych już pawianów, dużą rolę w utrzymywaniu więzi społecznych odgrywa iskanie futra. Otaczane czcią przez hinduistów mogą bezkarnie wyrządzać szkody w uprawach i plądrować mieszkania. Inne małpy wąskonose - rezusy, również mogą to robić. Zdarzyło się, że podczas zabawy benzyną, rezusy podpaliły dom, zaś Zdenek Veselovsky w ,Głosach dżungli'' pisał jak langury zabrały dokumenty rządu indyjskiego i trzeba je było przekupywać owocami, by zmusić do oddania. Czasem niestety są odławiane - jako zwierzęta laboratoryjne, lub przyneta dla wielkich kotów.  Ale inne małpy mają jeszcze gorzej - grozi im całkowita zagłada jak np. langurowi okularowemu, zwanemu czarnym.

Tryton

,,Tryton (łac. Triton), grecki bóg morski, syn Posejdona i Afrodyty, przedstawiany z ogonem delfina, kopytami konia i rogiem z muszli w ręce'' - ,,Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga tom 17''.

Podczas gdy starożytni Grecy i Rzymianie znali tylko jednego Trytona, w zoologii wyróżnia się znacznie więcej trytonów. Prawdziwe trytony należą do mięczaków, ale także są płazy o takiej nazwie. Zacznijmy od trytonów - bezkręgowców.

Jak wiemy Tryton grał na rogu z muszli. W Morzu Śródziemnym żyje podwodny, skrzelodyszny ślimak Charonia nodifera, którego muszla po usunięciu, lub przedziurawieniu wierzchołka, znakomicie nadaje się do celów sygnalizacyjnych - taki użytek z 30 - centymetrowych muszli Charonia nodifera robili Grecy i Rzymianie. Trytony mieszczą się w granicach 25 - 50 cm wys. Największym ich reprezentantem jest tryton olbrzymi (do 50 cm wys. muszli), z której rdzenna ludność wysp Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego do dziś produkuje instrumenty muzyczne. Muszli trytonów nie sposób pomylić z muszlami innych mięczaków. Wierzchołek jest spiczasty, lecz posuwając wzrok w stronę wylotu, widzimy jak się rozszerza i jak bardzo jest zaokrąglona. U wylotu znajduje się fantazyjne zagięcie. Ubarwienie zależy od gatunku. Tryton olbrzymi jest ubarwiony mieszanką koloru złotego, brązu i bieli, wnętrze jego muszli jest zabarwione zgaszonym odcieniem różu, zaś od spodniej strony fałd znajdujących się przy wylocie, biel kontrastuje z brązowymi paskami. Istnieją również ciemnopomarańczowe trytony.

Większość ślimaków (z wyjątkiem słodkowodnych żyworódek) to obojnaki, u których występuje zapłodnienie krzyżowe (ma miejsce gdy dwa osobniki dwupłciowe wymieniają się komórkami płciowymi). Trytony składają mnóstwo jaj, z których wychodzą planktonowe larwy z gładkimi muszelkami, które z wiekiem stają się pokryte coraz większą ilością pierścieni wzrostu, powodujących chropowatość muszli. Błędem byłoby mniemać, że muszle trytonów budzą zainteresowanie tylko mało znanych ludów na ,,drugim końcu świata''. Przeciwnie! Muszle trytonów są bardzo cenioną ozdobą i dlatego wiele tych ślimaków jest masowo zabijanych właśnie z powodu muszli. Trytony są mięsożerne; pełzając po dnie zjadają żyjące tam zwierzęta jak: strzykwy, gąbki, rozgwiazdy etc. Wiele z nich (również tryton olbrzymi) poluje na koronę cierniową - ogromną rozgwiazdę, pokrytą trującymi kolcami, która pustoszy rafy koralowe od Kenii po Tahiti ... z winy człowieka. Jeśli poprzedni rozdział został uważnie przeczytany, można przytoczyć przykład małp bezkarnie niszczących uprawy z powodu tępienia lampartów. Korona cierniowa sama w sobie nie jest ,,szkodnikiem'' - gdyby wymarła, pociągnęłoby to za sobą wyginięcie trytonów. Wniosek nasuwa się tylko jeden: rezygnując z kupna muszli trytonów przyczynisz się do ochrony raf koralowych!

*

Podczas gdy opisywanych poprzednio trytonów daremno szukać w Bałtyku, trytony - płazy żyją w wodach słodkich całej Polski. To dziwne dlaczego traszki (płazy ogoniaste) nazywane są ,,trytonami'' skoro nie są podobne ani do delfinów, ani do koni, ani tym bardziej do ludzi (w ramach ciekawostki: kiedy odkryto ogromną, kenozoiczną, kopalną salamandrę, uznano ją za szczątek zgładzonego biblijnym potopem człowieka, toteż zwierzę otrzymało nazwę andrias, czyli człowiek). Wyróżniamy takie gatunki traszek jak:

zwyczajna, grzebieniasta, helwecka, alpejska i karpacka. Z wyglądu przypominają jaszczurki, ale można je odróżnić, zwłaszcza na podstawie pojawiającego się na czas godów u samca traszki grzebieniastej ząbkowanego fałdu skóry, sprawiającego ,,przedpotopowe'' wrażenie, owego grzebienia uwidocznionego w nazwie. Traszka helwecka ma palce spięte błoną pławną, a skóra traszki grzebieniastej (w ciemnoniebieskim odcieniu) jest grubsza niż u innych traszek i lekko chropowata czym upodabnia się do skóry gadów. Ze skórą traszek wiązały się rozmaite zabobony. Np. w irlandzkich wierzeniach ludowych, ten kto polizał brzuch trytona, zyskiwał dar leczenia oparzeń. Ale to jest nieprawda i niech Czytelnik nawet nie próbuje tego robić, oraz niech pamięta, aby po kontakcie z płazami myć ręce. Omawiane zwierzęta są drapieżne; zjadają zwierzynę mniejszą od siebie, same padają łupem drapieżnych ryb, ptaków, jeży, czy szczurów. Prymitywne zapłodnienie ma miejsce wiosną i odbywa się przez kloakę. Potem samica składa skrzek, z którego wylęgają się kijanki - w odróżnieniu od  kijanek żabich są mięsożerne, tak jak ich ,,rodzice''. Traszki (w Polsce wszystkie gatunki pod całkowitą ochroną prawną) są biologicznymi wskaźnikami jakości wody, giną wraz z zanieczyszczeniem swojego środowiska. W Polskiej Czerwonej Księdze znajduje się traszka karpacka.

Kynokefale

Czytając ,,Opisanie świata'' Marko Polo oprócz informacji o ptaku imieniem Rok, można też min. dowiedzieć się o indyjskich wyspach Andamanach, których mieszkańcy mieli jakoby być ludźmi z psimi głowami. Istoty takie były bardzo popularne w średniowiecznych wyobrażeniach na temat odległych krain - nazywano je Kynokefalami (grec. ,,kynos'' - pies, ,,kephalos'' - głowa), czyli Psiogłowcami. Miały co prawda znaczenie niejako symboliczne - jako Kynokefali przedstawiano  - w obraźliwych intencjach - Arabów i Prusów, ale samą egzystencję tych niesamowitych stworzeń traktowano na tyle poważnie, że Kościół rozważał możliwość chrystianizacji Kynokefali żyjących w Indiach!

Ich pierwowzorem były pawiany - afrykańskie małpy wąskonose - o głowach ,,wielkiego psa doga'' i wydające dźwięki podobne do szczekania.

Znane były już starożytnym Egipcjanom, którzy czcili je na równi z ibisami jako zwierzęta boga Thota. Wykorzystywali je również do zrywania owoców. Nie powinno to dziwić. Przecież Malgasze czczą jako święte, małpiatki indrisy, które wykorzystują do łapania ptaków! Do dziś niektóre plemiona chamickie wyrażają swą cześć dla pawianów w ,,pawianich'' fryzurach. W mitologii arabskiej pawiany wywodzą się od złych ludzi, których Allah miał za karę zamienić w te małpy.

Pod słowem ,,pawian'' kryje się więcej niż jeden gatunek. Do najbardziej znanych należą: babuin, czyli pawian płaszczowy, czakma i pawian masajski. Do czołówki największych pawianów należy anubis (waży ok. 50 kg.), zaś najmniejszy jest pawian senegalski. Długość życia wynosi ok. 30 lat.

W opisie skoncentruję się na pawianie masajskim. Osiąga wymiary 60 - 110 cm (+ 45 - 70 cm ogon), oraz waży 12 - 50 kg.

W psim pysku pawiana (,który zainspirował do stworzenia Kynokefali) srożą się ogromne, białe kły, zdolne uśmiercać lamparty (oczywiście w samoobronie). Futro może być brązowe, lub w różnych odcieniach szarości. W czasie owulacji - czyli okresu, w którym samica jest gotowa do rozrodu - pośladki stają się większe i intensywnie czerwone - jest to cecha wielu innych małp.

Pawiany żyją w stadach, zwanych ,,hordami'', których obroną zajmują się dorastające samce. Przy spotkaniu z pawianami nie można patrzeć im w oczy, jest to bowiem wyzwanie do walki, podobnie jak rzucenie rękawicy u średniowiecznych rycerzy. Powszechnym stereotypem jest posiadanie pcheł przez małpy, które z tego powodu muszą się często iskać. Nie jest to prawda, bowiem ... małpy nie mają pcheł! (sic!). Zresztą początkowo ludzie też byli od nich wolni. Dopiero gdy nasi przodkowie zmienili tryb życia z koczowniczego na osiadły, stali się celem ataku pcheł żerujących na zwierzętach udomowionych (psy i koty)  i synantropijnych (szczury). Oczywiście iskanie ma znaczenie higieniczne (usuwanie kleszczy, brudu, łupieżu), ale także społeczne, jest bowiem wyrazem stosunków panujących w stadzie, któremu zazwyczaj przewodzi osobnik ,,zatrudniający'' największą ,,ekipę'' iskających małp. Dzieje się tak nie tylko u pawianów. Są one wszystkożerne; ich kły pozwalają rozprawiać się zarówno z twardymi skorupami, jak też z ... małymi antylopami. Młode rodzą się z czarnymi pyskami, które z wiekiem jaśnieją. Pawiany osiągają dojrzałość płciową w wieku 4 - 5 lat. Ich największymi wrogami są lamparty; pawiany obawiają się również lwów i jak wszystkie małpy - także węży. Strach  małp przed wężami jest regułą i właśnie dlatego istnieje od niej wyjątek.

Dryle nie tylko nie boją się węży, ale nawet na nie polują w dwuosobnikowych zespołach. Jeden dryl skacze i wrzeszczy by zwrócić uwagę węża, podczas gdy drugi łapie gada i go zabija.

Po tej dygresji wróćmy do pawianów. Mogą one wyrządzać spore szkody w rolnictwie - poruszył ten temat Arkady Fiedler w książce ,,Nowa przygoda Gwinea''. W niektórych przypadkach winny jest człowiek - odstrzał lampartów pozbawił pawiany ich naturalnych wrogów. Niestety również pawiany dzielą los wielu zwierząt laboratoryjnych drogo płacąc za swoje powinowactwo z człowiekiem. 

,,Małpy skaczą niedościgle

Małpy robią małpie figle

Niech pan spojrzy na pawiana

Cóż za małpa proszę pana!'' - Jan Brzechwa.