,,Od chaty szedłeś, od kwietnych futorów,
Zstępując między stare uroczyszcza;
Za tobą tęcze szły pełne kolorów
I złote zorze błyszczały nad zgliszcza...
I jak czarodziej budziłeś po drodze
Wieniec mar wdzięcznych, co groby oplata,
Sadzałeś na koń pachołki i wodze,
A chłopa brałeś w ramiona – jak brata’’
– Maria Konopnicka
Józef Ignacy Kraszewski (1812 – 1887) był polskim pisarzem i malarzem, patriotą i odważnym przeciwnikiem germanizacji. Walcząc z pruskim zaborcą szpiegował na rzecz napadniętej Francji w czasie wojny francusko - pruskiej (1870 - 1871). Napisał najwięcej książek spośród wszystkich autorów polskich. W rankingu światowym zajmuje siódme miejsce. Wśród jego dzieł należy wymienić min. trzyczęściowy epos ,,Anafielas’’ (bardziej ceniony na Litwie niż w Polsce) oraz cykl 29 powieści historycznych. W jego skład wchodzą następujące utwory: ,,Stara baśń’’, ,,Lubonie’’, ,,Bracia zmartwychwstańcy’’, ,,Masław’’, ,,Boleszyce’’, ,,Królewscy synowie’’, ,,Historia prawdziwa o Petrku Właście’’, ,,Stach z Konar’’, ,,Waligóra’’, ,,Syn Jazdona’’, ,,Pogrobek’’, ,,Kraków za Łoktka’’, ,,Jelita’’, ,,Król chłopów’’, ,,Biały książę’’, ,,Semko’’, ,,Matka królów’’, ,,Strzemieńczyk’’, ,,Jaszka Orfanem zwanego, żywota i spraw pamiętnik’’, ,,Dwie królowe’’, ,,Infantka’’, ,,Banita’’, ,,Bajbuza’’, ,,Na królewskim dworze’’, ,,Boży gniew’’, ,,Król Piast’’, ,,Adama Polanowskiego, dworzanina króla imci Jana III, notatki’’, ,,Za Sasów’’ i ,,Saskie ostatki’’.
W 1997 r. przeczytałem po raz pierwszy ,,Starą baśń’’. Została oparta na legendach o Piaście i Popielu. Odzwierciedla stan wiedzy historycznej z czasów Autora (XIX wiek), który obecnie mocno się już zdezaktualizował. Można się zastanawiać czy gdyby Kraszewski żył w naszych czasach, to czy pisząc ,,Starą baśń’’ sięgnąłby do popularnej obecnie konwencji fantasy?
Akcja rozgrywa się w IX wieku w kraju Polan; w Kruszwicy, na Ostrowie Lednickim oraz w Gnieźnie, założonym ponownie przez Piastuna i nazwanym Kneźnem.
Powieściowi Słowianie miłowali pokój i używali kamiennych narzędzi i broni, czemu przeczy obecny stan wiedzy archeologicznej. Żyli ubogo i ciężko pracowali w dworach rozrzuconych wśród lasów i w grodach. Cenili wysoce wolność, zaś ważne decyzje podejmowali na wiecach. Stary Wisz, zabity przez Smerdę, oddał życie, sprzeciwiając się tyrani knezia. Byli bardzo gościnni, traktując to jako swój obowiązek nałożony przez bogów. W sposób heroiczny wypełnił go Piastun użyczając schronienia Chwostowi ściganemu przez ród Myszków. Lubowali się w pieśniach i tańcach. Wierzyli w czary (świat ludowej magii reprezentowała obłąkana wiedźma Jaruha) i używali swastyki jako świętego symbolu ognia (Kraszewski pisał to, kiedy o Hitlerze nikomu się jeszcze nie śniło). Podczas letniego przesilenia obchodzili Noc Kupały, kiedy to młodzieńcy i panny łączyli się w pary wśród rytualnych kąpieli, skoków przez ognisko, pieśni i tańców. Innym obrzędem opisanym w powieści były postrzyżyny; inicjacja siedmioletniego chłopca, który wraz ze ścięciem długich włosów przechodził spod władzy matki we władzę ojca. Choć ówczesne zwyczaje zezwalały na poligamię, wszyscy bohaterowie powieści mieli po jednej żonie. Okrucieństwo nie było jednak obce bohaterom ,,Starej baśni’’. Jaga po śmierci Wisza została spalona na jego stosie pogrzebowym. Porywczy Dobek spalił żywcem niemieckiego szpiega, Hengę. Jeńcy wojenni zostawali niewolnikami. Znane też były ofiary z ludzi i zwierząt. Dwunastu niemieckim jeńcom darowano życie darowano życie tylko dlatego, że w Kneźnie znaleziono dużo kości przodków, które zastąpiły ofiarę zakładzinową.
Pierwszymi władcami kraju Polan była legendarna dynastia Leszków. Wywodził się z niej kneź Pepełek (Popiel), nazywany urągliwie Chwostkiem. Poślubił Niemkę, Brunhildę, kobietę ambitną i bezwzględną. Miał z nią synów Pepełka i Leszka, którzy wdali się w rodziców. Kneź był żądnym władzy okrutnikiem, który razem ze swą żoną nie wahał się mordować za pomocą trucizny członków własnego rodu. Ciałom swych ofiar odmawiał pochówku. Zamek knezia został oblężony przez kmieci prowadzonych przez wojowniczy ród Myszków (racjonalizacja przekazu o myszach Popiela). Chwostek i Brunhilda umarli z głodu w wieży. Ich synowie szukali zemsty sprowadzając najazd Niemców, Pomorzan i Kaszubów.
Piastun (Piast) był starym i ubogim bartnikiem, człowiekiem prawym, pokornym i gościnnym. Miał żonę Rzepicę (Rzepichę) i syna Ziemowida. W czasie postrzyżyn przyjął dwóch chrześcijańskich misjonarzy przybyłych z Moraw. Zostali oni ukazani jako postaci pozytywne. Piastun, wybrany kneziem wbrew swej woli, okazał się dobrym władcą. Pobił wrogów, zaprowadził pokój i okazał łaskę synom wroga.
Lektura powieści daje wgląd w XIX – wieczne wyobrażenia o mitologii słowiańskiej. Słowianie byli wówczas postrzegani jako pierwotni monoteiści. Z czasem zaczęli czcić licznych bogów takich jak: apokryficzny Bel (Białobóg, utożsamiany przez Autora z galijskim Belenosem), apokryficzni Kolado i Samowiła (bóstwa te pomogły protoplaście Słowian, królowi Czytajowi, wyznawcy indyjskiego Wisznu, w zwycięstwie nad ,,królem dunajskim’’ w ten sposób, że skuły Dunaj lodem), apokryficzny bóg Kupało, mroczna bogini Nija (posiadała chram na Ostrowie Lednickim, gdzie posługę kapłanki pełniła Dziwa, która później została żoną Domana), Światowid (poprawnie: Świętowit), Trygław i Porewit. Znane były również demony takie jak: krasnoludki (Jaruha chwaliła się, że zapinają jej buty), strzygi, nocnice, wilkołaki, bogunki (nimfy zamieszkujące Gopło) a nawet białoruskie mietelice (duchy zsyłające zamiecie śnieżne). W pieśni niewidomego poety Słowana pobrzmiewały echa legend o Kraku i smoku wawelskim, jego synach Kraku i Lechu oraz o córce Wandzie, która utopiła się w Wiśle. Jaruha przekonała młodą i pobożną Dziwę do ślubu z Domanem opowiadając jej barwną baśń o królewnie i jej wytrwałym zalotniku, królewiczu Sile. Oboje posiadali magiczną zdolność metamorfozy i siedem razy zmieniali postać, aż w końcu królewna zgodziła się wyjść na kochającego ją Siłę.
W 2003 r. na ekrany polskich kin wszedł film ,,Stara baśń. Kiedy Słońce było bogiem’’ mający niewiele wspólnego z powieściowym oryginałem. Zgodnie z wymogami poprawności politycznej zdradzieccy Niemcy zostali w nim zastąpieni przez modnych wikingów.
