Żółwie

,,Że w skorupie zamknięty

Niewygodnej siedział,

Żałowała mysz żółwia,

Ten jej odpowiedział:

'Miej ty sobie pałace,

Ja mam domek ciasny,

Niewygodny, szczupły, ale

własny''

- Ignacy Krasicki ,,Mysz i żółw''

Żółwie są grupą gadów Sauropsida. Starsze nieco od dinozaurów, z powodu sympatycznego wyglądu i powolnego chodu są lubiane i odgrywające rolę w kulturze człowieka o czym później będzie w tym artykule.

Chociaż wielu ludzi z zapałem godnym lepszej sprawy kojarzy te gady z wodą, to trzeba wbić sobie do głowy, że żółwie powstały na lądzie tak jak wszystkie gady. Ponieważ okazały się grupą dobrze przystosowaną, zaczęły kolonizować ten nowy obszar, początkowo wypełniony wodą słodką, aktywnie włączając przy okazji, mięso do swej diety, pokonując opór wody i nadając łapom wiosłowaty kształt. Następnym krokiem była kolonizacja mórz i oceanów, a więc: płetwy jako kończyny, gruczoł solny i wielka mordęga w wychodzeniu z wody w celach prokreacji. W okresie mezozoiku pływał największy z nich – archelon, osiągający aż 4 metry długości (współczesny żółw skórzasty mierzy 2,4 m długości). Pojawił się on jeszcze przed dinozaurami. Na przekór gigantycznemu cielsku, ładował w nie meduzy, lub miękkie glony z powodu słabych szczęk (współczesne żółwie morskie mogą przecinać rybie mięśnie). ¹

Dla podsumowania: żółwie współczesne dzielimy na: żółwie lądowe, wodne i morskie.

Ich największym przedstawicielem jest żółw skórzasty (2,4 m długości), a z lądowych – przetrwały na Galapagos żółwie o wymiarach 1 m długości. Pewien żółw olbrzymi z Seszeli, samiec Esmeralda osiąga wagę 309 kg.

Żółwie słyną także z długowieczności. Wiele z nich żyje 102 – 150 lat (żółwie greckie, błotne, olbrzymie). Są też wytrwałe na głód, pragnienie i niekorzystne warunki bytowe. Co do tego sędziwego wieku, to jest jednak wiele przesady; dożywają go głównie w warunkach wiwaryjnych, a i tam, nie zawsze z powodu np. niefachowej opieki (żółw jest wytrzymały, ale też tylko śmiertelny). Antyrekordy żółwiej krótkowieczności biją: żółw jadalny (50 lat) i żółw piżmowy (30 lat).

Co wiemy o anatomii żółwi? Ich najbardziej charakterystyczną cechą jest pancerz, utworzony ze zrośniętych żeber, które tworzą dwie główne części:

- plastron chroniący grzbiet

- karapaks chroniący brzuch.

U żółwia szylkretowego plastron tworzą kolorowe płytki rogowej substancji; szylkretu, który stał się dla tych żółwi powodem zguby, natomiast u żółwi mata mata płytki plastrony tworzą wyboiste guzy. W naturalnym środowisku taki pancerz jest skuteczną ochroną przed wieloma drapieżnikami. Zawodzi jednak w starciu z ptakami drapieżnymi (orły, gadożery), które spuszczają żółwie z dużej wysokości, aby rozbić skorupę i wielkie koty (lew, jaguar), które bez trudności miażdżą je w zębach. Pancerz nie chroni również przed pasożytami (gł. świerzbowce) i przed samochodami, przed którymi żółwie stosują ten sam system obronny, jakże zawodny tym razem! Cechą zdrowego żółwia jest mocny, nie uginający się w palcach pancerz.

Ogon krótki, okolice odbytu zdrowego żółwia powinny być czyste (kał żółwi jest suchy).

Cztery łapy są inne u każdej rodziny żółwi. Dla żółwi lądowych są one silnie umięśnionymi zaczepami, pokrytymi dużą łuską ochronną, z tyłu są słabsze. Ich dodatkowym wyposażeniem są pazury, stale rosnące, ale i stale się ścierające o twarde podłoże. W terrarium rozmaicie z tym bywa, dlatego ich długość musi regulować lekarz weterynarii (trudno jest precyzyjnie przyciąć żółwi pazur, dlatego dobrze jest zwrócić się z tym do kogoś doświadczonego). Żółwie wodne potrzebują łap podobnych do wioseł, a więc lekko spłaszczonych i o palcach spiętych błoną pławną. Poza jej obręb wystają długie palce żółwika czerwonolicego, które są naturalną cechą gatunku i nie wolno ich przycinać. Te żółwie, które przebywają w wodzie, poruszają się szybciej od tych, które pełzną na lądzie. Najlepszymi żółwiami – pływakami są żółwie morskie. Ich najdłuższe kończyny w wodzie przypominające skrzydła dużego, majestatycznego ptaka są prawdziwymi płetwami, czyli ruchomymi płatami długich mięśni. Dopiero po dokładniejszych oględzinach widzimy, że ich zakończenie przypomina zarys dawnych palców. Natomiast pod grubą, łuskowatą skórą płetw, mięśnie przylegają do palczastej ,,dłoni''.

Głowy wszystkich żółwi są do siebie podobne: owalne, mieszczą zmysł wzroku, smaku i słuchu, oraz dobrze rozwiniętego węchu. Ten ostatni zmysł wielce pomaga w odnajdywaniu mięsa w zamulonej, nieprzejrzystej wodzie, żółwiowi jaszczurowatemu, a ten pomaga … policji. Serio. Oczywiście nie robi tego dobrowolnie i świadomie. W latach 50 tych XX wieku, kiedy w USA nastała fala brutalnych morderstw, owocujących takimi trupami, które szły od razu na dno obciążone kamieniami, a więc trudne do wyłowienia. Przez pewien czas usługę tę świadczył pewien Indianin za opłatą i w tajemniczy sposób. Zazdrosnym detektywom śledzącym konkurenta ukazał się żółw jaszczurowaty, uwiązany na lince i wypuszczony z łódki. Dziki gad, bez śladu tresury, a podążając za głosem instynktu, łasy na każdy rodzaj mięsa, szarpał je szczękami, a nasz Indianin pociągał za linkę i miał trupa i zagwarantowaną nagrodę. Tajemnica prysła, a owa metoda jest do dzisiaj wykorzystywana przez policjantów ze stanu Floryda. Wodny ,,pies policyjny'' ma tę przewagę nad lądowym, że nie wymaga tresury.

Żółwie mają pysk szeroki i bezzębny, ale to nic nie szkodzi, ponieważ ich wargi utworzone ze zrogowaciałej skóry stanowią rodzaj ostrego dzioba, który sam się ostrzy w miarę długości zużycia. Zbyt długi dziób powinien być przycięty.

Szyja odcina się od tułowia, w czasie chowania głowy do pancerza, skóra szyi marszczy się, tworząc swego rodzaju ,,mufkę''. Całkowicie do skorupy nie mieści się długa szyja chelodyny australijskiej, nasuwającej skojarzenia z wymarłymi gadami mezozoiku.

Wypełzające na brzeg żółwie morskie często mają łzy w oczach. Chociaż mają aż nadto powodów ku temu, nie jest to płacz nad losami ich gatunków, ale praca usytuowanego blisko oczu gruczołu solnego, który wydala z organizmu nadmiar morskiej soli w postaci wodnistej zawiesiny.

W ramach ciekawostki warto wiedzieć, że różnice w wykroju wylotu pancerza żółwi olbrzymich z Galapagos były jedną z bardziej znanych inspiracji Darwina do sformułowania teorii ewolucji podczas pobytu na tym archipelagu.

Aktualnie rozpracowywany stereotyp jest tym głupszy, że miesza dwa przeciwstawne fakty. Wielu ludzi nagminnie łączy żółwie z wodnym środowiskiem życia i z jedzeniem sałaty. Jest to prawda, ale dotyczy części, a nie całości. Jakie jest więc żółwiowe menu? Żółwie należą do gadów, zwierząt mało inteligentnych, ale ponieważ ,,nawet głupi ma swój rozum'', w celu uniknięcia niezdrowego, lub trującego pokarmu, konserwatywne z natury żółwie jedzą znany sobie do dawna pokarm. Dlatego posiadając żółwia trzeba mu dawać karmę urozmaiconą. Rodzaj pokarmu zależy od środowiska życia, tak więc żółwie lądowe są roślinożerne, jeśli nie liczyć małych zwierząt (np. ślimaki, mszyce) przebywających na zjadanej roślinie. Nie chcąc pozbawiać naszego podopiecznego tych ,,specjałów'' można podawać im rośliny przyniesione z łąki, lub z ogrodu, o ile nie zostały one spryskane pestycydami. W jadłospisie żółwi lądowych mieszczą się nie tylko takie przysmaki jak sałata lub banany, ale niemal każda strawa roślinna z wyjątkiem zieleniny pikantnej lub trującej. ,,Wkładkę mięsną'' żółwiowego pokarmu stanowią zazwyczaj bezkręgowce, ale jeśli dwa żółwie jedzą z jednego pojemnika, to pochłonięte bez reszty czynnością jedzenia mogą przez pomyłkę odgryźć sobie głowy. Nie z agresji, ale przez przypadek, niemniej i tak terraria gdzie przebywa więcej niż jeden żółw muszą być przestronne i obfitujące w kryjówki.

Jednak większość żółwi to drapieżniki. Mam na myśli żółwie wodne i morskie, których dieta jest podobna. Łupem naszego żółwia błotnego padają: bezkręgowce, małe ryby i żaby. Zbrojne w ostrzejsze dzioby, żółwiak chiński i żółw jaszczurowaty, popadają nawet w konflikt z człowiekiem. Pierwszy z nich potrafi rozrywać sieci rybackie, co uchodzi mu płazem tylko w Japonii, gdzie jest uważany za zwierzę święte. Drugi potrafi odgryzać palce u stóp brodzących w wodzie ludzi. Hodowane w akwaterrarium żółwie czerwonolice karmimy krwistym, surowym, pokrojonym mięsem. Żółwie morskie są mięsożerne; jedzą zarówno meduzy jak i ryby.

Zapłodnienie jest poprzedzone godową walką samców, które przepychają się stojąc na tylnych kończynach. W terrarium gdzie przebywają żółwie obydwu płci, samców musi być dwóch, aby uniknąć agresji względem samicy (owe walki godowe są odbywane instynktownie). Po złożeniu jaj, żółwica nie przejawia instynktu macierzyńskiego; w terrarium do akcji wchodzi opiekun; w wolnej przyrodzie samica je zakopuje. Z dużej ilości jaj i późniejszych żółwiątek tylko niektóre przeżywają. Skórzasta, a więc delikatna powłoka zarodka i błon płodowych, jest tak samo łatwa do zniszczenia jak powłoka wapienna, a widmo licznych wrogów z człowiekiem na czele prześladuje żółwie do końca życia. Wodne i morskie gatunki tych gadów w celach prokreacji wychodzą na ląd.

Nie tylko zamieszczona na początku artykułu bajka Ignacego Krasickiego, świadczy o żółwiej popularności i roli jaką odgrywają w kulturze człowieka. Są lubiane, może za swoją powolność, w więc w większości przypadków są nieszkodliwe. W wielu starożytnych mitach i legendach, wodne żółwie nurkując wydobywają Ziemię z Wszechoceanu. W mitologii indyjskiej żółw był jednym z wcieleń Wisznu. Pod tą postacią miał on nurkując w oceanie wydobyć wszystkie skarby zaginione w czasie potopu. Żółwie cieszą się sympatią również u Indian. Grecki filozof, Zenon z Kition w swojej teorii mówił o Achillesie, który nie mógł prześcignąć żółwia, bo ten zawsze będzie miał przewagę. W hinduskich wyobrażeniach świata, na żółwiu stoi czwórka słoni podtrzymujących świat. La Fontaine napisał bajkę o żółwiu i zającu, w której nastąpiło zwycięstwo wytrwałości i cierpliwości (żółw) nad pochopnością i zabieganiem (zając). Swoją historię przyjaźni z żółwiami opisała Joanna Siwkowska w książce ,,Moje żółwie''.

Jakie jest znaczenie żółwi w przyrodzie i w gospodarce człowieka? Wiele ich gatunków lądowych i wodnych cieszy się popularnością jako zwierzęta domowe. Czasami ten rodzaj interakcji człowiek – żółw przybiera zgoła niecodzienne formy. W Azji Południowo – Wschodniej są czczone przez ludność wyznania buddyjskiego. Pieczołowicie zbiera się tam i hoduje tzw. żółwie świątynne. Największa ich hodowla znajduje się w Bangkoku, budząc podziw turystów. Natomiast na Seszelach istnieje tradycja, aby dziewczynkom dawać młode tamtejszych żółwi olbrzymich, które po latach lądują na weselnym stole. A jeśli jesteśmy już przy gastronomii... Oprócz morskiego żółwia jadalnego, zdatne do spożycia są niemal wszystkie gatunki żółwi z wyjątkiem karetty o cuchnącym mięsie. Żółwie olbrzymie z Seszeli i Galapagos przez liczne wieki były transportowane w stanie żywym, zamknięte w ładowniach statków jako pokarm dla spragnionych świeżego mięsa marynarzy. W Bułgarii popularna jest zupa z żółwi greckich przyrządzana razem z ich jajami, używanymi również jako dodatek do ciast. Smaczne są nawet jaja karetty. Wyspiarskie żółwie olbrzymie na terenie swego areału zajmują niszę ekologiczną ssaków kopytnych.

Żółwie, zwierzęta starsze od dinozaurów, żyły w ich czasie i przeżyły je. Gdy ostatnie dinozaury wymierały, nadal było dużo żółwi na świecie. Przeżyły też w niezmienionej formie wszystkie prehistoryczne ssaki, aż do ostatniego zlodowacenia. Obecnie rozmaite gatunki żółwi giną na rozmaite sposoby. Początkowo jedynym zagrożeniem ze strony człowieka były odłowy dla mięsa i jaj. W średniowiecznej Europie spożywano w okresie Wielkiego Postu dużo żółwi błotnych uważanych wówczas za ryby! W Azji prześladowane są czasami żółwiaki chińskie uważane za konkurentów rybaków. Żółwie olbrzymie przegrywają w konkurencji pokarmowej ze sprowadzonymi kozami. Jaja są zjadane przez zawleczone szczury. Chowany na Galapagos w stacji badawczej imienia Karola Darwina, sędziwy Lonesome George jest jedynym żyjącym przedstawicielem rasy żółwi słoniowych z wyspy Hood. ² Rozmaitym żółwiom wodnym zagrażają technokratyczne zabiegi człowieka. Żółwie morskie giną przez odłowy dla mięsa, lub szylkretu, przez zanieczyszczenie wód i zacienianie miejsc złożenia jaj. Żółwie lądowe często giną z powodu trudnych warunków transportowych, przez co handel nimi jest ograniczony, a we Francji całkowicie go zakazano. Swoistą i należącą do najstarszych, nieświadomą metodą ochrony przyrody jest ich wspomniany kult. została również powołana organizacja ekologiczna chroniąca żółwie zielone. Czy trud wniesiony w ich ochronę się opłaci, czas pokaże. W Polskiej Czerwonej Księdze znajduje się żółw błotny.

1 W pliocenie i plejstocenie w Indiach, na Jawie i na Celebesie żył lądowy żółw Tetsudo atlas (inaczej: Geochelone atlas) mierzący 2,5 m długości).

2 Lonesome George zdechł w 2012 r.