Płazy

,,Pewna żaba

Była słaba

Więc przychodzi do doktora

I powiada, że jest chora.

Doktor włożył okulary

Bo już był cokolwiek stary,

Potem ją dokładnie zbadał

No i wreszcie tak powiada:

'Pani się zanadto poci

Niech pani unika wilgoci

Niech pani się czasem nie kąpie

Niech pani nie siada przy pompie

[…]

Niech pani, pani kochana

Na siebie dmucha i chucha

Bo pani musi być sucha!'

Leczyła się żaba, leczyła

Suszyła się długo, suszyła

Aż wyschła tak, że po troszku

Została z niej garstka proszku

[…]''

- Jan Brzechwa ,,Żaba''

Płazy są gromadą prymitywnych kręgowców wodno - lądowych będących potomkami ryb, a przodkami gadów. Dawniej jednak między płazami a gadami nie robiono żadnej różnicy. ,,Do wspólnego worka'' wrzucał je już Arystoteles, a i w XVIII wieku Karol Linneusz ,,firmował ten błąd swoim autorytetem''. Dopiero w XIX wieku płazy i gady zostały oddzielone od siebie i w związku z tym otrzymały osobne nazwy łacińskie: Reptilia (gady) et Amphibia (płazy). Nazwa tych ostatnich nawiązuje do ich ,,podwójnego'' trybu życia. W ówczesnej polszczyźnie płazy nazywano ,,ziemnowodnymi''. Od tego czasu tylko osoby nie zaznajomione z arkanami zoologii mylą te dwie gromady między sobą. Henryk Sienkiewicz na kartach ,,W pustyni i w puszczy'' pisał: ,,... a niekiedy plusk wody uderzonej ogonem krokodyla. Dużo tych strasznych płazów napłynęło z południa, aż po Chartum''. Oczywiście świadomy odrębności płazów i gadów Włodzimierz Juszczak w tomie ,,Małych słowników zoologicznych'' uszeregował hasła ich dotyczące w porządku alfabetycznym, wskutek czego grzebiuszka (płaz) i grzechotnik (gad) znalazły się obok siebie! Odnośnie słowa ,,prymitywny'' – brytyjski paleontolog Richard Fortey w ,,Życiu. Nieautoryzowanej biografii'' pisze, że uznanie ich za prymitywne jest błędem – są bowiem grupą na swój sposób dobrze przystosowaną do warunków wrogich innym ,,wyższym'' zwierzętom.

W 1932 r. odkryto na Grenlandii skamieliny ichtiostegi – najstarszego płaza świata. Płazy wyewoluowały w karbonie z ryb Rhipidistia, czyli trzonopłetwych. Ichtiostega zwana ,,rybopłazem'' osiągała 90 cm długości, a jej skóra zawierała jeszcze łuski; relikt jej rybiego rodowodu. Wyglądem przypominała współczesne płazy ogoniaste.

Rychło bagna karbońskie zaroiły się od jej potomków. Był wśród nich olbrzymi eryops z Nowego Świata, o masywnym cielsku, wydłużonej czaszce, krótkich łapach i krótkim ogonie. Osiągał on wymiary 1,50 – 1,80 m, z czego długość łba wynosiła 40 – 60 cm.

Niszę ekologiczną krokodylowatych zajmował eogyrinus, 5 – metrowy, wodny płaz o długim ogonie, 4 łapach i wydłużonym pysku, którym pożerał ryby.

Były nawet formy beznogie jak należący do lespospondyli – opiderpeton zajmujący niszę ekologiczną węży i zbliżony doń wyglądem.

W permie płazy zaczęły tracić swą dawną świetność. Bagna zaczęły być wypierane przez pustynie, płazy traciły swą hegemonię i to nieodwracalnie. Z tego okresu pochodzi sejmuria – dawniej niesłusznie uważana za stadium przejściowe między płazami a gadami.

Urokordylus miał spłaszczony łeb, a boki jego czaszki były uformowane w rogi. Jego brzuch był chroniony baterią łusek. Korpus i ogon wydłużone. Miał cztery pięciopalczaste łapy. Odkryty został w Czechosłowacji, oczywiście w czasach kiedy ta istniała. Inny płaz spokrewniony z urokordylusem, a odkryty w Irlandii osiągał 50 cm długości.

Trias był świadkiem powstania dinozaurów; płazy już dawno przebywały w cieniu gadów. Najlepiej poznanym ówczesnym płazem był mikrofolis o zaokrąglonej czaszce i krótkim ogonku. Miała u niego miejsce ciekawa dysproporcja anatomiczna: przednie kończyny miały po cztery palce, zaś tylne po pięć.

Żył wówczas też taki olbrzym jak mastodonozaur, którego sama czaszka osiągała 1,25 m długości. Ciała masywne, czaszka wydłużona. Najpiękniejsze skamieliny mastodonozaura odkryto w Gaildorf i Oedendorf w Würtemberdze (Niemcy), w Anglii i w Indiach, oraz w Alzacji i w Forět – Noire. Był doskonałym pływakiem.

Z triasu pochodzą również najstarsze płazy bezogonowe.

Również po triumfie ssaków, płazy wytworzyły nowe formy jak chociażby trzeciorzędowe: paleobatrochus, zbliżony do współczesnej platany, czy salamandra andrias. Zajmijmy się tę ostatnią. Jej łacińska nazwa: Andrias schuerzi oznacza ,,człowieka Schuerzera''. Jej działający jeszcze przed Cuvierem odkrywca myślał bowiem, że jest to jeden z ludzi, którzy zginęli w biblijnym potopie i dla niego andrias to był ,,żałosny szczątek grzesznika''. Na rekonstrukcji andrias, zadając kłam swej nazwie, bynajmniej nie przypomina człowieka...

Moim zdaniem najtrafniej miejsce płazów we współczesnym świecie określił Andrzej Trepka na kartach książki ,,Co kaszalot je na obiad?'': ,,Choć płazy jeszcze dziś są liczebną i mocno zróżnicowaną gromadą kręgowców czas ich świetności dawno przeminął […]. Zresztą w naszych czasach, brak właściwie płazów ogromnych: pozostałe gromady kręgowców mają bez porównania większych przedstawicieli''.

Płazy współczesne (najmniejsza liczba gatunków wśród kręgowców) dzielimy na: bezogonowe, ogoniaste i beznogie. Łącznie jest ich 4000 gatunków, z czego najliczniejsze są płazy bezogonowe.

Największym płazem świata jest salamandra olbrzymia (1,50 m długości). Inne giganty to: żaba goliat (34 cm długości i 3 kg wagi – największa żaba) i aga (24 cm długości i 1300 g wagi – największa ropucha). Najmniejszym płazem jest żabka kubańska (1 cm długości).

Zajmijmy się teraz aspektem przystosowań płazów do wodno - lądowego trybu życia. Narządem wymiany gazowej są płuca, oraz cienka, delikatna i przepuszczalna skóra. U salamandry bezpłucnej z Ameryki Południowej jak sama nazwa wskazuje płuca nie są potrzebne. Ich funkcję pełni skóra. Płazy bezogonowe (platana i żaba marmurkowa) mają budowę płuc umożliwiającą wielogodzinne czatowanie lub pływanie w wodzie bez konieczności pobierania tlenu z atmosfery.

Skóra płazów może nie tylko pochłaniać tlen, a wydalać dwutlenek węgla. Jest ona tak cienka, że przepuszcza stykające się z nią substancje chemiczne np. sól. Z tego powodu płazy nie mogą żyć w słonej wodzie, ponieważ ich organizmy zginęłyby z nadmiaru soli. Tak więc nazwa łacińska agi – Bufo marinus – znacząca ,,ropucha morska'' jest myląca. Wyjątek stanowi tylko żaba krabojad żyjąca w lasach mangrowych. Skóra omawianych zwierząt jest zabezpieczona przed wyschnięciem na lądzie ochronną warstwą śluzu.

Pustynie to nie jest dobre siedlisko dla jakichkolwiek płazów z racji upałów i deficytu wody. Jednak żaba zwana buczkiem południowoafrykańskim może żyć na pustyni. Większą część swego życia spędza w letargu. Jednak z chwilą gdy zacznie padać deszcz, co jest rzadkim zdarzeniem na pustyni, buczek południowoafrykański wygrzebuje się z piasku i … zaczyna żyć jak zwykłe żaby. Wówczas poluje na owady i drobne kręgowce, oraz rozmnaża się. Jego skóra chłonie wodę jak gąbka, a płaz tak zabezpieczony ponownie zapada w letarg. Potomstwo omawianego gatunku rozmnaża się jakby w przyspieszonym tempie, po czym gdy ich efemeryczne siedlisko zanika – zagrzebuje się w piasku.

Wiele płazów posiada efektowne skórne przydatki jak grzebienie samców traszek, błony pławne na tylnych łapach platany, monstrualne, wachlarzowate ,,spadochrony'' żaby latającej, oraz delikatne ,,welony'' aksalotów.

Wiele płazów posiada jad co znalazło wyraz w niektórych przesądach. W irlandzkich wierzeniach ludowych, ten kto polizał brzuch traszki zyskiwał dar leczenia oparzeń, zaś po dotknięciu ropuchy miały na dłoni wyskoczyć kurzajki. Pragnę podkreślić, że są to tylko przesądy. Włodzimierz Juszczak w tomie ,,Małych słowników zoologicznych'' pod hasłem .,parotydy'' pisze: ,,Istnieją jednak zwierzęta (np. zaskroniec zwyczajny), które nie reagują na jad ropuch i salamander i pożerają je''.

W lasach tropikalnych Ameryki Południowej żyją bajecznie kolorowe żaby drzewołazy. Ich piękne barwy są jednak ostrzeżeniem przed trucizną (u jednego z gatunków, żaby straszliwej, jest ona silniejsza od kurary). Jednak Indianie potrafili spożytkować tę niebezpieczną wydzielinę; używali jadu drzewołazów do zatruwania strzał. Przynoszone do wioski płazy były brane do ręki poprzez ochraniacze z liści i tam były stosowane dwie metody pobierania pożądanej substancji. Pierwsza polegała na pieczeniu nadzianych na kij drzewołazów nad ogniskiem. Druga, bardziej im przyjazna, polegała na dotykaniu ich skóry końcem grotu, który zatruwał się natychmiastowo, a po skończonej operacji zwierzę odnoszono z powrotem do lasu.

Dwa gatunki kumaków (górski i nizinny) z pozoru wyglądają nieciekawie i wielu zwierzętom mogą się wydawać łatwe do upolowania. Lecz pozory mylą. Zaatakowane kumaki w samoobronie przewracają się na grzbiet, ukazując kolorowy brzuch. U kumaka górskiego jest on żółto – niebieski, zaś u kumaka nizinnego – czarno – pomarańczowy. Barwy te są ostrzeżeniem przed jadem.

Skóra ropuch przykuwa uwagę wyglądem swej powierzchni. To co na niej widać to nie są krosty, ale gruczoły jadowe i śluzowe. Aga posiada je na głowie i potrafi z nich strzykać zabójczym jadem na odległość.

Piękny kolor salamandry plamistej to również ostrzeżenie, którym jest także waniliowy zapach wydzielany w chwili zagrożenia.

Wśród płazów nie brak form trujących, ale brak form jadowitych. ,,Czy to nie wszystko jedno?'' - Czytelnik zapyta. Nie. Zwierzęta jadowite to te, które wprowadzają jad do ciała wroga lub ofiary za pomocą narządów ku temu przysposobionych (np. zęby, żuwaczki etc), zaś zwierzęta trujące to te, które jad zawierają w swoim ciele jak np. płazy.

Chciałbym gorąco zaapelować, aby przytoczonych tu informacji o jadzie płazów Czytelnik nie odebrał jako głosu przeciw ich ochronie. Ludzi zabijać mogą jedynie gatunki tropikalne (drzewołazy, aga) – nasze krajowe mają jad za słaby. Dotykając ich należy jednak pamiętać, aby ręki, która miała z nimi kontakt nie brać do ust lub oczu, oraz aby ją umyć. A jeśli ktoś liże brzuch traszki – to już sam jest sobie winien.

Płazy mają układ krwionośny zamknięty. Ich serca są trójkomorowe (lewy i prawy przedsionek i komora), wyróżniamy także krwiobieg płucny.

Przystosowaniem do życia na lądzie są oczy chronione powieką i gruczołem łzowym przed wyschnięciem (jest to pierwszy taki przypadek wśród zwierząt).

Płazy jako pierwsze wykształciły również uszy (nie mylić z małżowinami usznymi występującymi tylko u ssaków). Na lądzie błędnik błoniasty występujący u ryb, stał się niewystarczający, toteż przekształcił się w ucho środkowe, chronione błoną bębenkową.

Rybim reliktem w anatomii płazów jest narząd linii bocznej rejestrujący wibracje w wodzie, oraz ubarwienie ochronne wielu żab; ciemny grzbiet i jasny brzuch ułatwiające maskowanie się w wodzie. Ciała ich są grzbieto – brzusznie spłaszczone co również jest przystosowaniem do życia w wodzie, tak samo jak ,,klapki'' zwierające nozdrza jako ochrona przed zalaniem ich wodą.

Kościec płazów zawiera wiele elementów chrzęstnych. Każde z omawianych zwierząt ma tylko jeden krąg szyjny, przeto może poruszać głową wyłącznie w górę lub w dół. Brak żeber. U płazów powstały obręcze kostne łączące kończyny ze szkieletem osiowym. Są to: obręcz barkowa – podtrzymująca kończyny przednie i obręcz miedniczna – podtrzymująca kończyny tylne.

U płazów ogoniastych występuje zjawisko regeneracji utraconych części ciała. Hodowane w akwariach aksaloty podgryzają czasem swoje ,,welony'', które oczywiście odrastają. Cóż to jednak znaczy przy salamandrze olbrzymiej? Podczas pewnego eksperymentu wszczepiono jej do brzucha tkankę pobraną z oka, które rozrosło się tam w normalną gałkę oczną. To brzuszne oko co prawda nie mogło widzieć (w przeciwieństwie do regenerowanych oczu langust), ale i tak jest to dużo jak na kręgowca.

Co możemy powiedzieć o menu omawianej grupy zwierząt? Wszystkie płazy są mięsożerne (wyjątek stanowią kijanki płazów bezogonowych, ale gdy tym zabraknie glonów, to uciekają się do kanibalizmu). Płazy bezogonowe i niektóre salamandry w czasie łowów używają długiego, lepkiego języka usytuowanego w przedniej części pyska. W przełykaniu szczególnie rosłych okazów płazy pomagają sobie wpychając je do gardła oczyma (sic!).

Platana nie ma języka. Czatuje ukryta na dnie afrykańskich rzek – całe godziny nieruchoma. Gdy jednak przepłynie w jej pobliżu mniejsze zwierzę, platana całą siłą swych potężnych kończyn tylnych wyskakuje, łapie pyskiem i chwytnymi, pozbawionymi błony pławnej kończynami przednimi.

Większość żab nie ma zębów. Wyjątkiem jest afrykańska żaba goliat. Chrupie nimi nie tylko owady, ale też drobne kręgowce, w tym …. inne żaby. Jej kijanki odżywiają się tylko liśćmi pewnej pływającej rośliny z rodziny różowatych. Skrzek goliatów jest więc składany w pobliżu tej ,,zielonej stołówki''.

U salamander plamistych stwierdzono formę kanibalizmu zwaną adelofagią. Na czym ona polega? Otóż salamandry plamiste są jajożyworodne, a ich larwy rozwijają się w odstępach czasowych. Co bardziej wyrośnięte z nich zjadają niezapłodnione jaja i młodsze rodzeństwo (analogicznie jest u ryby lamny śledziowej).

Wśród wszystkich zwierząt zmiennocieplnych najbardziej odporne na mróz są ryby lodowe i płazy bezogonowe. Na wiosnę, kiedy jest jeszcze śnieg, budzą się z hibernacji i wyruszają do zbiorników wodnych, w których same spędziły ,,dzieciństwo''. Nie zważając na żadne niebezpieczeństwa przemierzają nieraz nawet ruchliwe szosy i autostrady. Wiele z nich ginie pod kołami pojazdów, dlatego, żeby temu zapobiec buduje się pod autostradami tunele lub pułapki, w które płazy bezogonowe wpadają i są potem regularnie przenoszone na drugą stronę. Po dostaniu się do wody samce głośno kumkają w celu zwabienia samic (im samiec jest starszy tym głośniej rechoce). W wydawaniu tych dźwięków pomagają im skórne rezonatory głosowe. Niektóre płazy od tych pieśni godowych otrzymały nazwy np. huczek (grzebiuszka ziemna), kumaki (górski i nizinny), czy żaba śmieszka. Nazwa tej ostatniej wzięła się stąd, że jej odgłosy przypominają ludzki śmiech! Samce płazów bezogonowych są mniejsze od swych samic. W czasie kopulacji (amplexus) rogowe modzele pozwalają im utrzymywać się na grzbiecie partnerki. Popęd prokreacyjny jest tak silny, że czepiają się nawet ryb, a zanotowano też przypadek, gdy samiec ropuchy ,,dosiadał'' utopionego zająca!

Po zapłodnieniu samica składa jaja, zwane skrzekiem. Charakterystyczne dla skrzeku jest to, że zarodek jest otoczony pienistym śluzem i do rozwoju potrzebuje wody. Płazy i ryby są więc bezowodniowcami.

W okresie godów (również na wiosnę) należące do płazów ogoniastych samce traszek (górska, grzebieniasta, zwyczajna, karpacka, helwecka) mają grzbiet ozdobiony skórnym grzebieniem, stąd wzięła się nazwa traszki grzebieniastej. Zapłodnienie traszek polega na tym, że samiec wpycha samicy plemniki do kloaki (u płazów jest to połączenie otworu wydalniczego z otworem rodnym).

Gatunki nadrzewne (żaby latające w Azji, żaby włochate w Afryce, drzewołazy, chwytnice kolorowe i żaby szkliste w Ameryce Południowej) składają skrzek na liściach, skąd ześlizguje się do wody.

Wiele płazów nie przejawia instynktu macierzyńskiego, ale są wyjątki. Z płazów europejskich należy wymienić tu pętówkę babienicę – 3 – centymetrową ropuchę, u której samiec przechowuje skrzek owinięty wokół kończyn tylnych w wilgotnych miejscach. Kijanki są już wypuszczane do wody.

W Ameryce Południowej żyje gardłoród, zwany żabą Darwina. Wierzchnia część jego ciała jest zielona, gdzieniegdzie z czarnym nakrapianiem. Brzuch jest różowawy. Pysk gardłoroda wyróżnia go spośród innych płazów; jest spłaszczony i spiczasty. Jest on schronieniem skrzeku i kijanek, aż te przeobrażą się w małe żabki.

Nie mniej zadziwiający jest ,,inkubator'' ropuchy grzbietoroda, żyjącego na tych samych terenach co żaba Darwina. Jest to okazała, ciemno ubarwiona ropucha słynna z tego, że w czasie godów samiec wciska samicy złożony przez nią skrzek w rozpulchnioną skórę jej grzbietu. Tam z otoczonego cystami skrzeku powstają kijanki, które po upływie około 80 dni przeobrażają się w grzbietorody będące miniaturowymi kopiami dorosłych osobników i rozpoczynają samodzielny żywot.

Podobnie, choć nie identycznie jest u południowoamerykańskiej rzekotki torbówki. Samica inkubuje skrzek i kijanki w skórnym worku na grzbiecie. Przytoczone tu przykłady: gardłoroda (żaba), grzbietoroda (ropucha) i torbówki (rzekotka) świadczą o bardzo korzystnym rozwiązaniu zwiększającym szanse potomstwa na osiągnięcie dojrzałości płciowej.

Niektóre salamandry (plamista i czarna) są jajożyworodne (ciąża salamandry czarnej trwa 2 lata). Gdy ich larwy są już dostatecznie duże by opuścić łono matki, salamandra plamista zanurza się do połowy w wodzie i pozwala im opuścić wnętrze swego organizmu.

Larwy płazów to kijanki. U płazów bezogonowych są podobne do ryb; ich narządem oddechowym są wówczas skrzela. Odżywiają się glonami, a w razie ich deficytu – uprawiają kanibalizm. Głowy ich są masywne, ogonki krótkie, ze skórnymi ,,welonami''. To właśnie swemu wyglądowi zawdzięczają nazwę kijanek, dawniej również ,,głowaczy''. Natomiast kijanki płazów ogoniastych bardziej przypominają swych rodziców. Są jednak daleko od nich mniejsze i oddychają skrzelami w postaci krzaczastych wyrostków znajdujących się po bokach głowy. Odżywiają się planktonem zwierzęcym. Metamorfoza służy temu, aby oszczędzać dostępny pokarm; przecież kijanki, a płazy dorosłe pobierają całkiem inne rodzaje pokarmu. W przypadku płazów bezogonowych są to glony (pokarm kijanek) i owady (zjadane przez płazy dorosłe), zaś w przypadku płazów ogoniastych zarówno kijanki jak i osobniki dorosłe pobierają białko zwierzęce, lecz jego źródła różnią się wymiarami.

Poruszając aspekt rozmnażania u płazów nie sposób ominąć zjawiska neotenii. Co to takiego? Neotenia jest wtedy, gdy rozmnażają się osobniki, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej. Sięgnijmy po przykłady. Aksaloty egzystują w ubogich w jod (pierwiastek potrzebny do osiągnięcia dojrzałości płciowej ) wodach meksykańskich jezior Xochimilco i Chalco. Są larwami salamandry Ambystoma mexicanum. Aby uniknąć wyginięcia zaczęły się rozmnażać w stadium larwalnym. W XIX wieku sprowadzono je do Paryża, gdzie umieściwszy płazy w wodzie zawierającej jod, uzyskano dorosłe osobniki Ambystoma mexicanum. Neotenia dotyczy również odmieńca jaskiniowego z Bałkanów i salamandry jaskiniowej z jaskiń Teksasu (USA).

Motywem wędrownym licznych baśni jest zamiana królewien w żaby, do czego zainspirował widok rzekotki zmieniającej barwy pod wpływem stanów emocjonalnych. Dawnym ludziom wydało się, że rzekotki mogą zmieniać też kształt ciała. Mit ten przeniósł się na żaby. Już w ,,Biblii'' mamy ślady zainteresowania płazami: inwazja żab to przecież jedna z plag egipskich, będąca zjawiskiem realnym. Proszę zwrócić uwagę, że poprzedzała ją plaga zamiany wód Nilu w krew, tj. masowy zakwit czerwonych glonów ,,i wszystkie ryby wyzdychały''. Kijankom zabrakło wrogów naturalnych i przybyło pokarmu – ,,eksplozja demograficzna'' była więc nieunikniona. W Apokalipsie św. Jana czytamy: .,I ujrzałem wychodzące z paszczy Smoka i z paszczy Bestii i z ust Fałszywego Proroka trzy duchy nieczyste jakby ropuchy...''. Pierwowzorem Proteusza z mitologii greckiej był płaz ogoniasty – odmieniec jaskiniowy. W średniowieczu ropuchy cieszyły się złą sławą; wiązano je ze sferą demoniczną. Przypisywano im posiadanie magicznych kamieni w głowach i inne absurdalne rzeczy. U kogo w domu znaleziono ropuchę, oskarżenie o czary było już gotowe. Wierzenia te utrzymywały się przez wieki. O magicznym wykorzystaniu ropuch pisał nawet Hans Christian Andersen w jednej z baśni (,,O siedmiu łabędziach''). ¹ Niektóre osoby do dziś zachowały atawistyczny wstręt do ropuch np. gdy w czasie swego pobytu na Korfu młódy Gerald Durell pokazał Spirydonowi dwie ropuchy ten … zwymiotował! Na kartach ,,Dekameronu'' Giovanniego Boccaccia w jednej z nowel ropucha (słowo to występuje tam zamiennie ze słowem żaba) zatruwa miętę. We ,,Śnie nocy letniej'' Williama Szekspira występuje tekst kołysanki, której:

,,Jeże, padalce, trytony

I wy zielone jaszczury

Precz od królowej uśpionej''.

Wymienione tam trytony to inaczej traszki. W programach telewizyjnych z XX wieku antropomorfizowane żaby występują w ,,Muppetach'' (Kermit) i w ,,Ciuchci'' (Monika).

,,Czuje się jak salamandra w ogniu'' – przysłowie to oznacza tyle co ,,czuje się jak ryba w wodzie''. Dotyczy ono salamandry plamistej, błędnie zwanej ,,jaszczurką deszczową''. Po niemiecku nazywa się ,,der Fauersalamander'' - ,,salamandra ogniowa''. Ale dlaczego? Do stworzenia tego mitu zapewne zainspirowały jej żywe, ,,ogniste'' barwy, jak i ukrywanie się wśród opału. Oczywiście salamandra plamista ginie w płomieniach jak każde inne zwierzę. Marko Polo nie wierzył w związki salamander z ogniem i na kartach ,,Opisania świata'' można wyczytać o tkaninie określanej słowem ,,salamandra''. Wyprzedził on swoją epokę nie dając wiary w powszechny mit, ale nie miał racji odrzucając egzystencję salamander jako takich. W 1822 r. Feliks Jarocki w książce ,,Zoologiya, czyli zwierzętopismo ogólne'' pisał: ,,Tę ciecz wypuszcza ona z siebie tym obficiej, im większe dla siebie widzi niebezpieczeństwo. Puszczona więc na żarzące się węgle, gasi je tą cieczą i może po nich przez jakiś czas chodzić bez szkody''. Jeszcze Jan Żabiński wykazywał ślady wiary w ognioodporność salamandry. Wzmianka o ,,sztukmistrzu – salamandrze w kominku'' występuje też w ,,Mistrzu i Małgorzacie'' Michaiła Bułhakowa. Adam Mickiewicz w ,,Panu Tadeuszu'' pisał: ,,żadne żaby nie grają tak pięknie jak polskie''. Tą wzmianką kończymy opis roli płazów w kulturze człowieka.

Jakie jest ich znaczenie przyrodniczo – gospodarcze? Mimo, iż naszym płazom bezogonowym zdarza się okresowo wyrządzać szkody w narybku, to nie wolno nam zapominać o ich wielkim wkładzie w ograniczanie liczebności ślimaków, gąsienic i innych szkodliwych dla upraw bezkręgowców z wielką korzyścią dla gospodarki płodami ziemi (w XIX wieku z ziem polskich eksportowano do Francji ropuchy właśnie dla ogrodników i rolników). Płazy wchodzą też w skład pokarmu innych zwierząt (bociany wcale nie jedzą tyle żab, ile każe im wyobraźnia statystycznych Kowalskich), oraz ludzi. Z tego powodu Francuzów żartobliwe nazywa się ,,żabojadami'', ale przecież mięso żab było też cenione w dawnej kuchni włoskiej i … polskiej (sic!). Dawni Polacy zjadali żaby głównie w okresie Wielkiego Postu (uważano je za ryby), zaś okres międzywojenny był ,,wiekiem złotym'' eksportu tych płazów. Również w Azji żaby są cenione, ale ma to straszną cenę. Tępiąc żaby sprzyja się bowiem rozwojowi komarów, a te przenoszą malarię. W Polsce wszystkie płazy są pod ochroną prawną, z czego żaby jeziorkowa, wodna i śmieszka tylko w okresie od 1 marca do 31 maja, są to bowiem gatunki przeznaczone na eksport. Pisałem już o zatruwaniu strzał jadem drzewołazów. Platana bywa hodowana w domowych akwariach (Jan Żabiński też miał te płazy w mieszkaniu). Wiele płazów pada ofiarą wiwisekcji (słynna sekcja żaby z amerykańskich filmów). W latach 30 – tych XX wieku z Ameryki Południowej sprowadzono agi w celu opanowania plagi chrząszczy na plantacjach trzciny cukrowej w Australii i na Hawajach. Agi zawiodły pokładane w nich nadzieje i zaczęły wyrządzać szkody w miejscowej faunie, mimo że nigdy nie były plagą na terenie swego pierwotnego areału. Przykładów niewłaściwej gospodarki introdukcyjnej można mnożyć ad infinitum.

*

Płazy przetrwały bardzo wiele. Były włodarzami planety Ziemia w karbonie; od permu usunęły je w cień gady. Później przez cały mezozoik były świadkami triumfu i gehenny dinozaurów, później zaś ewolucyjnego sukcesu ssaków oraz pojawienia się człowieka. Ten zaś wiele płazów zepchnął na krawędź zagłady. Co zagraża płazom? Na pierwszym miejscu należy wymienić chemizację rolnictwa i zanieczyszczenia wody. O zagrożeniach ze strony motoryzacji i próbach ich zapobiegania już wspomniałem. Wiele płazów jest też umyślnie zabijanych; jedne z żądzy mordu (np. ropuchy, płazy beznogie mylone z wężami), lub do celów konsumpcyjnych (np. żaby we Francji). Patrząc na obfitość wiosennego skrzeku mógłby Czytelnik zapytać, czy odłowy naprawdę przyczyniają się do ich ginięcia? Niestety, tak. Przecież nie z każdej kulki skrzeku powstanie kijanka, a z tej dorosły płaz! Oczywiście płazom szkodzą też odłowy wiwisekcyjne, zmniejszające drastycznie ich liczebność jak i wątpliwe z dydaktycznego punktu widzenia. Czemu mają służyć? Czyżby ,,wyrobieniu jakiejś katowskiej żyłki?'' (Jean Prieur). Sekcje żab można przecież zastąpić np. odpowiednimi programami komputerowymi. Jako czynnik zmniejszający liczebność płazów należy też wymienić niszczenie ich siedlisk. W zwierzoburczej kuchni i medycynie chińskiej, salamandra olbrzymia odgrywa ważną rolę. Znalazło to jednak kompromis z jej ochroną. Jest to jedyny przedstawiciel płazów poddany domestykacji w celu uzyskania cenionych produktów z niego pochodzących. Trzeba uzyskać specjalne pozwolenie na pobieranie skrzeku do placówek hodowlanych. Być może uratuje to największego płaza świata przed podzieleniem losu żab we Francji (te ostatnie co prawda nadal tam występują, ale są już tak nieliczne, że coraz częstszy jest ich import min. z Polski!). W Polskiej Czerwonej Księdze znajdują się: żaba dalmatyńska i traszka karpacka.

1 Do tradycji tej nawiązała Joanne K. Rowling w powieści ,,Harry Potter i Kamień Filozoficzny'', gdzie młody czarodziej Neville Longbottom miał ropuchę – chowańca o imieniu Teodora.   

O wierze

Jeśli wiara w Boga nie jest argumentem, to jej brak też nim nie jest.