Gady są
gromadą kręgowców żyjących na wszystkich kontynentach z
wyjątkiem Antarktydy. Są potomkami płazów, a przodkami ptaków i
ssaków.
Najstarszy przedstawiciel tych
zwierząt, hylonomus żył w późnym karbonie. Wyglądem przypominał
jaszczurkę. Miał wydłużoną głowę i pysk wypełniony ostrymi
zębami. Każda z czterech łap tego pragada zakończona była
pięcioma palcami. Żywił się owadami. Mieszkał w spróchniałych
pniach drzew na bagnach.
Sejmurię pominiemy w naszych
rozważaniach, ponieważ okazała się płazem – paleontolodzy
odkryli należące do niej kijanki.
Perm (najmłodszy okres paleozoiku)
był świadkiem światowej ekspansji gadów.
Bardzo charakterystyczne dla tej
epoki były pelykozaury – grupa gadów pierwotnych,
charakteryzujących się zębami na podniebieniu pełniącymi funkcję
filtra i grzebieniami na grzbiecie. Do czego były im potrzebne –
budzi to kontrowersje. Według jednej hipotezy, służyły im do
celów termoregulacyjnych, wedle drugiej – do odstraszania wrogów.
Do pelykozaurów zaliczamy min. dimetrodonta, waranozaura i
edafozaura. Ten ostatni był pierwszym w dziejach gadem
roślinożernym. Pelykozaury skupiały wyłącznie gatunki
czworonożne.
W permie gady rozpoczęły podbój
mórz. Te, które kolonizowały wody słone wytworzyły odrębny rząd
– mezozaury. Wyglądem przypominały współczesne gawiale. Żywiły
się rybami, skorupiakami i mięczakami. Chociaż mezozaury żyły
krótko dały podwaliny gadziej kolonizacji wód słonych.
W tym okresie powstały również
Cynodonta
– gady ssakokształtne, które żyły aż do jury. Gady te w
prostej linii były przodkami ssaków. Ich skóra (prawdopodobnie)
była pokryta futrem, a zęby podobne do zębów psów, stąd też
zwane są ,,
psiozębnymi''.
Były mięsożerne. Do gadów ssakokształtnych zaliczamy min.
trinoksodona, cynognata i lyceanopsa.
Razem z nimi pojawiła się
wymarła grupa tekodontów, będących protoplastami dinozaurów,
pterozaurów i krokodylowatych. Termin ,,
tekodonty''
znaczy ,,
pochwozębne''
(od łac. ,,
teca''
– pochwa) ponieważ ich dobrze wykształcone zęby miały dziąsła
i schowane w zębodołach. Były mięsożerne. Zamieszkiwały
rozmaite środowiska, co tłumaczy różnorodność ich potomków.
Proterozuch żyjący w wodzie był przodkiem krokodylowatych,
euparkaria i ornitozuch – dwunożnych, mięsożernych dinozaurów,
zaś nadrzewne tekodonty, latające lotem ślizgowym – pterozaurów.
Dinozaury spokrewnione z pterozaurami
i krokodylowatymi żyły przez 150 mln lat temu w mezozoiku.
Najstarszy reprezentant tego rzędu – celofyz żył w triasie 210
mln lat temu i należał do rodziny terapodów. Stado tych zwierząt
odkryto w Teksasie na Ghost Rancho (Rancho Duchów). Nazwa tego
dinozaura znaczy ,,jamista postać'', ponieważ jego kości były
puste w środku, co zmniejszało ciężar zwierzęcia i ułatwiało
wydajny bieg. Żywił się owadami, ssakami, małymi gadami i
płazami, oraz uprawiał kanibalizm. Miał wydłużony pysk ze
szpilkowatymi zębami, małą głowę osadzoną na długiej szyi,
długie łapy z pięciopalczastymi dłońmi, długie nogi i kościsty
ogon. Natomiast najmłodszą grupą dinozaurów były ceratopsy,
czyli dinozaury rogate. Powstały one pod koniec kredy. Ceratopsy
skupiały gatunki, których głowy były uzbrojone w rogi, kołnierze
kostne, guzy itd. Najstarszymi ceratopsami były dwunożny
leptoceratops i czworonożny protoceratops. Najmłodszym ceratopsem
był ich największy przedstawiciel – triceratops. Natomiast
najmłodszym terapodem był tyranozaur.
W 1824 r. sir Richard Owen
utworzył termin ,,dinozaury''
z połączenia dwóch greckich słów: ,,deinos''
– straszny i ,,sauros''
– jaszczur. Ten drugi człon został dodany ponieważ dinozaury
były uważane za krewnych jaszczurek, co nie było prawdą.
Wyróżniamy następujące
rodziny dinozaurów: ornitomimozaury, terapody, zauropody,
ankylozaury, stegozaury, pachycefalozaury (ich przedstawiciele:
pachycefalozaur i prenocefal mieli czaszki masywne, wysklepione ku
górze i poruszali się na tylnych kończynach), ornitopody.
Wszystkie te dinozaury można podzielić na dwa rodzaje bazując na
ułożeniu kości miednicznych: łonowej i kulszowej co pozwala je
podzielić na gadziomiedniczne i ptasiomiedniczne. Obecnie wiemy, że
najmniejszym dinozaurem świata był lagozuch (30 cm długości), a
największym – sejsmozaur (52 m długości). Zanim go odkryto za
największego dinozaura świata uważano diplodoka (27 m długości,
długość rekordowa: 30 m długości). W niektórych nowoczesnych
opracowaniach diplodok nadal jest uważany za największego
dinozaura, ponieważ szkielet sejsmozaura nie jest kompletny.
Dinozaury były jajorodne, czego niektórzy paleontolodzy odmawiają
homalocefalowi, który miał szeroki otwór łonowy, jak u zwierzęcia
żyworodnego. Mimo rozlicznych badań, nasza wiedza o dinozaurach
jest niepełna, nie znamy ani ich ubarwienia ani głosów. Szkielety
sejsmozaura i minmi są niekompletne, a jedyną znaną częścią
terinozaura są jego łapy z wielkimi, ostrymi pazurami. Nazwa ta
znaczy ,,
sierpowaty
jaszczur''. Na
marginesie zaznaczam, że niektórzy paleontolodzy kwestionują
przynależność dinozaurów do gadów, uznając je za odrębną
gromadę.
W związku z dużym oddaleniem drzew
tworzących mezozoiczne lasy, nadrzewne tekodonty nauczyły się
latać lotem ślizgowym. We wczesnej jurze wykształciła się nowa
grupa gadów kopalnych – pterozaury (skrzydlate jaszczury). Miały
małe głowy zakończone dziobami; wypełnionymi zębami lub
bezzębnymi. Ich wydłużone kończyny przednie miały cztery palce,
z czego ostatni – najdłuższy stanowił podporę dla skórnych
skrzydeł. Niektóre gatunki np. dimofrodon czy ramforynchus miały
ogony służące w locie jako ster. Były mięsożerne. Rozmnażały
się składając jaja, a potomstwo karmiły pokarmem przetrawionym.
Duże pterozaury np. pteranodon (8 m rozpiętości skrzydeł)
zakładały kolonie lęgowe. Pteranodon był uważany za największego
przedstawiciela swej grupy do czasów odkrycia niekompletnego
szkieletu pterozaura, którego rozpiętość skrzydeł wynosiła 10 m
długości. Natomiast najmniejszym pterozaurem był pterodaktyl
wielkości wróbla. Rekordowo duże pterodaktyle osiągały wielkość
gołębi. O ile przyczyny wymarcia dinozaurów są niejasne, o tyle
wiadomo, że niektóre pterozaury (mam na myśli jurajskie
ramforynchusy) wymarły z powodu konkurencji z coraz liczniejszymi
ptakami.
W trasie gady z powodzeniem
ponowiły ,,szturm'' na morza i oceany. Oprócz żółwi (archelon),
jaszczurek (mozazaur) i krokodylowatych (nystriozaur) żyły tam gady
morskie, które dzielimy na dwie grupy: ichtiozaury i sauropterygia.
Do pierwszej zaliczamy gatunki o długim pysku wypełnionym ostrymi
zębami i krótkim, grubym karku. Najbardziej ,,wodny'' z tych gadów
był ichtiozaur, od którego pochodzi ich nazwa. Przypominał
wyglądem rybę i nie mógł wychodzić z wody. Musiał być więc
żyworodny. Pozostałe ichtiozaury i zauropterygi, aby złożyć jaja
musiały wychodzić na ląd. Sauropterygia
wyróżniały się małą głową osadzoną na długiej szyi.
Krótki ogon pomagał w pływaniu. Miały cztery kończyny. U wysoko
rozwiniętych przedstawicieli tej grupy np. elasmozaura były
płetwami, podczas gdy u notozaura i tenystropeusa można wyodrębnić
w nich pięć długich palców. Żywiły się rybami, skorupiakami i
mięczakami.
W kredzie wszystkie te gady zniknęły z
powierzchni Ziemi; ustępując miejsca ssakom zeszły na dalszy plan.
Mimo to gady nadal są liczne i zróżnicowane, niech świadczy o tym
chociażby to, że zasiedlają niemal wszystkie ekosystemy z
wyjątkiem głębin oceanicznych i morskich, pustyń lodowych i
niektórych wysp (Grenlandia, Islandia i Hawaje). W niektórych
okolicach liczebność gadów przewyższa liczbę ssaków np. na
Cyprze gekon pospolity jest tak pospolity jak u nad mysz.
Gady współczesne dzielimy na: łuskonośne
(jaszczurki i węże), sfenodonty (hatteria), żółwie i
krokodylowate. Najliczniejszą grupą gadów są jaszczurki (3800), a
najmniej liczną – hatterie (2 gatunki).
Mózgi gadów są prymitywne; kresomózgowie jest
małe i gładkie (u stegozaura mózg miał wymiary orzecha
włoskiego), przez co niektórzy ludzie uważają gady za istoty
tępe, co jest nieco przesadzone. […]
Wielu ludzi niesłusznie boi się i brzydzi
niektórych gadów (szczególnie znienawidzone są węże i
krokodyle). Mimo powyższych uprzedzeń gady odgrywają dużą rolę
w kulturze człowieka. Starożytni Egipcjanie czcili krokodyle nilowe
jako poświęcone Sobkowi, zaś Grecy – węże poświęcone
Asklepiosowi. Na podstawie odkryć kości dinozaurów wymyślono
smoki, zaś w symbolice chrześcijańskiej węże oznaczają diabła.
Obok jaja koguta, ogona szczura i włosa z głowy samobójcy, sperma
krokodyla stanowiła składnik wielu czarodziejskich mikstur. W
czasach przed swoim chrztem Litwini czcili węże. W ,,Księdze
dżungli'' Rudyarda Kilplinga występują takie gady jak
krokodyl, kobra i pyton skalny. Jeszcze w XIX wieku Hindusi
dokarmiali krokodyle niemowlętami. W ,,Historii żółtej
ciżemki'' główny bohater rzeźbił jaszczurkę jako element
dekoracyjny do Ołtarza Mariackiego.
Dawny i współczesny sukces gadów świadczy o
ich budowie anatomicznej przystosowanej do warunków panujących na
lądzie. Niektóre gatunki gadów np. żółw grecki, hatteria żyją
100 lat. Serca gadów jako pierwsze w świecie zwierząt są ledwo
rozdzielone, podczas gdy u krokodylowatych dzielą się już na dwie
komory. Skóra jest gruba i nieprzepuszczalna, pokryta łuską lub
płytkami rogowymi, toteż pogląd o śliskości skóry wężowej
jest bzdurą (skóra boa dusiciela przypomina w dotyku jedwab).
Dzięki tej to budowie skóry, gady zasiedliły ląd z dużym
powodzeniem. Morski tryb życia pewnych żółwi, legwanów i węży
wiąże się wyłącznie z ich sposobem odżywiania, chociaż żółwie
morskie są wyposażone w płetwy. Skóra gadów jest nierozciągliwa
i w miarę wzrostu staje się za ciasna. Wówczas pęka i wiele
zrzuca ją z siebie, odsłaniając ,,młody'', miękki naskórek.
Czynnikiem hamującym rozwój gadów w zimnym klimacie jest ich
zmiennocieplność, toteż najwięcej gadów żyje w tropikach.
Najmniejszym gadem świata jest madagaskarski
kameleon
Brookesia micra osiągający rozmiary główki od
zapałki (wcześniej za najmniejszego był uważany gekon krągłopalcy
mierzący 3,5 cm długości), a największym – pyton siatkowy (10 m
długości). Inne wielkie gady to: waran z Komodo (3 m długości),
krokodyl różańcowy (7 m długości) i żółw skórzasty (2,4 m
długości). Największe hatterie osiągają tylko 60 cm długości.
Sposób rozmnażania również uczynił gady
zwierzętami w większości lądowymi. , zdolnymi żyć nawet na
pustyni. Składają one jaja chronione przez wapienną lub skórzastą
otoczkę (wyjątkami są: jaszczurka żyworódka, padalec i wąż
morski). Wewnątrz znajdują się błony płodowe: omocznia, owodnia
i kosmówka. Zarodek jest różowy u krokodyli i jaszczurek, ma słabe
łapki i spiralnie zwinięty ogon. Niektóre gady opiekują się
swoim potomstwem. Duże węże dusiciele okręcają się wokół
swoich jaj broniąc je przed drapieżnikami. Wyklutym potomstwem nie
interesują się. Krokodylowate natomiast sporządzają dla swoich
jaj gniazda, których pilnują. Troskliwie się nimi opiekują.
Czasami biorą je do pyska i obracają językiem, aby pomóc młodym
się wykluć. Przenoszą je w pysku do wody. Jajorodny sposób
rozmnażania się żółwi morskich jest dla nich niewygodny i
niekorzystny. Raz w roku, w nocy samica wypełza na brzeg i za pomocą
płetw i brzegu pancerza wykopuje w piasku jamę, do której składa
setki jaj, ponieważ wiele zwierząt zjada ich jaja i wyklute
żółwiki. Jednak największym wrogiem tych gadów jest człowiek.
Depcze je i pozbawia jaja słońca stawiając leżaki byle gdzie.
Zdarza się też, że wyjada im jaja.
Jakie jest znaczenie gospodarcze gadów? Wbrew
pozorom dostarczają mięsa i jaj (właśnie z tego powodu
sprowadzono legwany zielone na Karaiby). Cenione są również skóry
krokodylowatych, jaszczurek i węży, zaś ze skorup szylkretów
olbrzymich robione są drobiazgi galanteryjne. Z jadu węży wyrabia
się surowicę. Węże i jaszczurki są pożyteczne dla rolnictwa,
ponieważ zjadają szkodliwe ślimaki, gryzonie i owady. Coraz
większą popularnością wśród terrarystów zdobywają sobie
żółwie, jaszczurki i duże węże.
Dla mięsa, jaj, skór, masowych odłowów do
sklepów zoologicznych, przez chemizację rolnictwa, niszczenie
siedlisk i bezrozumne tępienie, zginęło wiele gadów, czego
przykładem może być to, że żółw słoniowy jest skazany na
wymarcie, ponieważ przeżył tylko jeden osobnik tego gada. Nazywa
się Lonesome Goeorge.
W Polskiej Czerwonej Księdze znajdują się: jaszczurka zielona,
wąż Eskulapa i żółw błotny.
