,,Żmichowska Narcyza, pseud. Gabryella, pol. poetka i powieściopisarka, (1819 – 1876), pracowała jako nauczycielka, od r. 1839 skupiło koło siebie w Warszawie grono ‘entuzjastek’ (ob.), brała udział w ruchach 1846 i 1848 r., w l. 1849 – 52 więziona w Lublinie w klasztorze karmelitanek. Pierwsze wiersze publikowała w czasopismach od r. 1839, już w 1841 zwróciła na siebie uwagę utworem ‘Szczęście poety’. Do najcelniejszych jej utworów należą powieści psychologiczne, wyprzedzające swój czas dokładnością i wnikliwością analityczną, zwłaszcza jej arcydzieło ‘Poganka’ (1846 […]), nadto: ‘Książka pamiątek’ (1847 – 48), ‘Biała róża’ (pis. 1858; wyd. 1861 […]), ‘Czy to powieść?’ (1877 […]). Z innych utworów poza poezjami wyróżnia się ‘Adeodat’ (1857), gryząca satyra na współczesne społeczeństwo. Wysoką wartość literacką i myślową mają też jej listy [..]’’ - ,,Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga tom 18 Victor do Żyżmory’’
O ,,Pogance’’ Narcyzy Żmichowskiej dowiedziałem się po raz pierwszy w liceum, kiedy polonista polecał mi ją jako książkę ,,o kobiecie wyzwolonej’’. W 2011 r. dołączyłem ją do swojej listy pozycji do przeczytania po lekturze wpisu ,,Narcyza Żmichowska (1819 – 1876) – Strażniczka Wiary Słowian, emancypatka, pisarka’’ na blogu Czesława Białczyńskiego. Dopiero w październiku 2024 r. przeczytałem tę powieść z elementami fantastyki.
Grupa ciekawie scharakteryzowanych młodych mężczyzn i kobiet spotkała się w salonie, słuchając przejmującej opowieści swojego gościa; Beniamina, nazywanego też Łysym i Humboldtem 1. Był podróżnikiem i człowiekiem inteligentnym, a zarazem złamanym przez nieszczęśliwą miłość. Urodził się jako najmłodszy z dziewięciorga rodzeństwa w ubogiej, lecz bardzo się kochającej rodzinie. Otrzymał imię na cześć biblijnego Beniamina, najmłodszego z synów Jakuba (pomysł siostry) i Benjamina Franklina 2 ( pomysł ojca). Zdobył zawód górnika. Punkt zwrotny w jego życiu nastąpił, gdy w wieczór wigilijny szalony brat, Cyprian, będący malarzem przyniósł do domu zaczarowany obraz Aspazji i Alcybiadesa. Wkrótce potem Beniamin trafił do pałacu Aspazji, tożsamej z kobietą na portrecie.
Aspazja, tytułowa poganka była piękną blondynką z malachitowymi oczami. Posiadała wielkie bogactwa. Służyli jej dwaj demoniczni paziowie, noszący biblijne imiona Kain i Abel. Odrzucała chrześcijaństwo i patriotyzm. Kosmopolityzm jej dworu podkreślały wykwintne stroje min. z Turcji i Albanii (Beniamin zjawił się po raz pierwszy na jej dworze w swojskim ubiorze podhalańskiego górala). Uwiodła Beniamina, który dla niej porzucił swoich bliskich, znajdujących się w potrzebie. U jej boku Beniamin zrobił karierę naukową, zdobył bogactwa, zaszczyty, tytuły arystokratyczne i odznaczenia (min. duński Order Słonia, hiszpański i austriacki Order Złotego Runa oraz brytyjski Order Podwiązki). Pod wpływem zazdrości zabił w walce swego konkurenta do względów Aspazji. Po tym występku uciekł do swej rodziny, która w Wigilię przyjęła go z miłością. Aspazja umarła, gdy spalił przedstawiający ją obraz Cypriana. Niestety już do końca życia nie odzyskał pokoju wewnętrznego.
Fantastyka w tej powieści nie zawsze występuje w sposób oczywisty, co daje czytelnikom możliwość różnorodnych interpretacji. W czasie swego romansu Beniamin miał nocną wizję. Wystąpiła w niej stara baba, zamierzająca go na stałe przykuć do łóżka. Groziła mu założeniem szlafmycy i przystawieniem dwóch dużych pijawek do nosa. Towarzyszyło jej białe zwierzę nieznanego gatunku. Ważną rolę odgrywa baśń o ubogim rybaku, który nieszczęśliwie pokochał księżniczkę – wampirzycę, podstępnie pozbawiającą go sił życiowych. Owa księżniczka została utożsamiona z Aspazją.
W lutym 1976 r. literaturoznawca i historyk, Zbigniew Sudolski (1930 – 2024) pisał w posłowiu o patriotycznej wymowie ,,Poganki’’. Kochająca matka Beniamina oznacza w niej Ojczyznę, co stanowiło sposób na zmylenie Paskiewiczowskiej cenzury. Mamy tu charakterystyczny dla polskiego romantyzmu dylemat wyboru między walką o niepodległość a miłością do kobiety.
1 Na część niemieckiego odkrywcy, Alexandra von Humboldta (1763 – 1859).
2 Odsyłam do posta: ,,Satanista Benjamin Franklin?’’
