Jaszczurki

,, […] Chociaż duże morskie jaszczurki – mozazaury – wyginęły razem z dinozaurami, ich mali lądowi krewniacy nie ucierpieli podczas 'wielkiego wymierania''' – David Norman, Angela Milner ,,Patrzę – Podziwiam – Poznaję. Dinozaury''

Jaszczurki są najliczniejszą grupą gadów, należy bowiem do nich około 3700 gatunków. Pojawiły się w triasie. W kredzie oddzieliły się od nich węże, będące ich najbliższymi krewnymi. Wszystkie zwierzęta mogą wywoływać fascynację, ale statystycznemu Kowalskiemu może trudno sobie wyobrazić, że kontrowersyjny biolog austriacki Paul Kamerer nazwał swoją córkę Lacerta (Jaszczurka). Kiedy w prowadzonych przez niego badaniach nad dziedzicznością u tych gadów wykryto oszustwo, ten sam Kamerer zastrzelił się. ,,Był to czas kiedy honor w nauce się liczył'' – jak to określił Roman Antoszewski w książce ,,Przyroda inaczej, czyli ciekawostki''. W morzach okresu kredy pływały morskie warany – mozazaury o 8 m długości. Tyle samo mierzył inny prehistoryczny waran – megalania żyjąca w plejstocenie na terenie Australii.

Warany są grupą dużych, atletycznie zbudowanych jaszczurek. Największy ich przedstawiciel, waran z Komodo (w miejscowym języku nazwa ta znaczy Wyspa Szczurów), jest jednocześnie największą współczesną jaszczurką świata (3 m długości). Warany żyją w Azji, Afryce i Australii. Pewien gatunek australijskiego warana ma między zębami szczeliny dzięki czemu kawałki mięsa utykają między nimi i rozkładają się, toteż po ugryzieniu tego warana w ciele poszkodowanego wywiązuje się zakażenie. Z tego powodu uważano go kiedyś za jadowitego. Warany mają urozmaicone ubarwienie. Waran pustynny ma płową skórę w brązowe pasy, natomiast waran z Komodo skórę szarą, podobnie jak znacznie mniejszy od niego waran szary. Język jest cienki i rozdwojony zupełnie jak u węży. Zęby są ostre, ale warany nie rozdrabniają nimi pokarmu, ale wyrywają z ofiary całe kawały mięsa i połykają je. Małe zwierzęta (np. myszy, ptaki) są konsumowane w całości. Warany mają cztery pięciopalczaste łapy zakończone ostrymi pazurami. Z łatwością wspinają się na drzewa i czynią to tym chętniej, bo w poszukiwaniu ptasich gniazd. Ogon jest długi i ciężki, pomaga zarówno w balansowaniu na gałęziach drzew, w samoobronie, a waranowi z Komodo w łowach. Jednym dobrze wymierzonym ciosem ogona potrafi on zabić nawet wyrośnięte ssaki. Jaszczurki te są mięsożerne, a odżywiają się: kopytnymi, ptactwem, gryzoniami, zajęczakami, mniejszymi jaszczurkami, padliną, oraz ptasimi i gadzimi jajami. Waran z Komodo jest gatunkiem ginącym.

Legwany zwane iguanami, charakteryzują się ,,prehistorycznym'' wyglądem i masywną budową ciała.

Żyjący na Galapagos legwan morski jako jedyna współczesna jaszczurka na świecie, przebywa w wodach słonych. W związku z tym faktem posiada gruczoł solny wydalający poza organizm nadmiar morskie soli w postaci cieknącej z nosa przezroczystej zawiesiny. Żywi się głównie wodorostami, ale zjada też kraby i owady. Irenäus Eibl – Eibelschweldt, autor dzieła ,,Galapagos. Arka Noego na Pacyfiku'' wspomina w nim, że widział legwany morskie konsumujące ,,popłód lwów morskich''. Legwan morski nie jest zbyt dobrym pływakiem; potrafi zanurkować na głębokość 11 metrów.

Oprócz legwana morskiego i endemicznych jaszczurek lawowych, na Galapagos żyje też inny przedstawiciel omawianych jaszczurek mający aż trzy nazwy: legwan lądowy, galapagoski lub konolof. Jest mniejszy od powszechnie opisanego gatunku. Jego największymi wrogami są myszołowy galapagoskie i psy (legwany morskie giną w paszczach rekinów). Żywi się roślinami lądowymi. Potrafi zjeść kaktus razem z kolcami.

Legwan zielony żyje w tropikach Ameryki Południowej. Doskonale chodzi po drzewach i pływa. Często hodowany w domowych terrariach. Jest wszystkożerny, a odżywia się owocami, liśćmi i owadami. W akcie samoobrony ucieka, lub skacze do wody; w ostateczności gryzie i bije długim ogonem.

Większość legwanów ma pysk zaokrąglony, ale u legwana czerwonogardzielowego, zwanego anolisem, ma on kształt spiczasty. Samce aby odstraszyć drapieżniki, lub potencjalnych rywali, nadymają gardziel.

W dorzeczu Amazonki i Orinoko oprócz legwana zielonego żyją bazyliszki hełmiaste. Mają one długie i szerokie palce, które umożliwiają im krótkodystansowy bieg po wodzie. Z tego powodu bazyliszek hełmiasty został nazwany ,,jaszczurką Jezusową''.

Reprezentantem legwanów w Ameryce Północnej jest legwan pustynny, zwany również obrożnym. Może być bardzo rozmaicie ubarwiony. Jest mięsożerny, a żywi się: owadami, gryzoniami i mniejszymi jaszczurkami.

W Polsce żyją cztery gatunki jaszczurek: jaszczurka zwinka, ¹ zielona, żyworódka i padalec. Co o nich wiemy? Trzy pierwsze gatunki są małych rozmiarów, mają owalne głowy, cztery pięciopalczaste łapy oraz długie ogony. W razie zagrożenia owe ogony łatwo się odrywają od reszty ciała dzięki przystosowanym ku temu kręgom. Oderwany wijący się ogon przyciąga uwagę drapieżników, a u jaszczurki podlega regeneracji. Spośród wymienionych gatunków największy areał zasiedla jaszczurka zwinka. W plejstocenie prym wiodła żyworódka, aktualnie będąca jedynym przedstawicielem gadów w Irlandii. W Polsce jaszczurki zielone są bardzo nieliczne. Odżywiają się owadami. Są jajorodne, wyjątek stanowi jaszczurka żyworódka. Znajdują się pod ochroną prawną. Jaszczurka zielona jest wpisana do Polskiej Czerwonej Księgi.

Nazwa padalec wywodzi się z ros. ,,padlec'', co co dobitnie świadczy o emocjach jakie towarzyszyły nadawaniu nazwy temu nieszkodliwemu przecież zwierzęciu. Na tle innych jaszczurek padalce wyróżniają się swoim podobieństwem do węży, jednak zaliczanie ich do nich jest przejawem daleko idącej ignorancji, bowiem podział na węże i jaszczurki nie polega wcale na braku, lub obecności nóg. Otóż jaszczurka zwana padalcem w przeciwieństwie do węży ma dobrze widoczne, ruchome powieki. Z pyska wysuwa język gruby i mięsisty, a nie cienki i kształtny jak na węża przystało. Poza tym ogon padalca zwieńczony rogowym kolcem jest kruchy i łamliwy, czego absolutnie nie sposób stwierdzić w odniesieniu do jakiegokolwiek węża. Warto o tym pamiętać. Padalec osiąga do 50 cm długości. Okrywająca go skóra jest barwy brązowej, ale zdarzają się też odmiany turkusowe. Areał padalca obejmuje Europę, Azję Południowo – Zachodnią i Afrykę Północną. Omawiana jaszczurka zamieszkuje lasy i łąki. Odżywia się owadami, pajęczakami i ślimakami. Jest jajożyworodny. Znajduje się pod całkowitą ochroną prawną. O tym również warto pamiętać.

Nie mająca polskiej nazwy Aparosaura anchitae żyje na pustyni Namib. Ma spiczasty pysk i czteropalczaste łapy. Pokrywa ją skóra barwy płowej, z zielonkawym nalotem na głowie, z dwiema czarnymi cętkami na karku, z pomarańczowymi łapami i takim też ogonem ozdobionym czarnymi plamkami. Żywi się owadami. Prowadzi dzienny tryb życia. Naraża to ją na kontakt z rozpalonym piaskiem pustyni. Cóż więc wtedy robi? Stosuje metodę męczącą i niezwykłą zarazem. Otóż co jakiś czas podnosi w górę kończyny, lub ogon unikając tym samym poparzenia. Szkoda, że nazwa ,,jaszczurka zwinka'' jest już zarezerwowana, bo omawiany gatunek miałby świetnie do niego pasującą nazwę polską.

Można pisać zarówno ,,gekon'', jak i ,,gekkon''. Nazwa ta jest onomatopeją i określa grupę różnorodnych, licznych, ciepłolubnych jaszczurek. Najmniejszym ich przedstawicielem, jeszcze do niedawna uważanym za najmniejszą jaszczurkę świata jest gekon krągłopalcy (3,5 cm długości). Zamieszkują: Europę Południową (Gerald Durell wspomina w swym opisie pobytu na wyspie Korfu również o nich), Azję Południowo – Zachodnią (na Cyprze są tak pospolite jak u nas myszy), Indie, Cejlon, Azję Południowo – Wschodnią, Afrykę (na Madagaskarze reprezentuje je gekon czterooczkowany); w Nowym Świecie żyją: rodzimy gekon z Trynidadu i zawleczony z Azji na Florydę (USA) gekon turecki; nie brak ich również w Australii. Zdarzają się wśród nich prawdziwe kolorystyczne piękności np. toke jest biały z żółtym nakrapianiem, gekon Brooka jest niebieski, a gekon zielony jest taki jak podkreślono w nazwie. Gekon piaskowy z pustyni Namib jest barwy żółto – pomarańczowej, co maskuje go na piasku. Jego powieki są czarne z zielonym połyskiem. Gekon czterooczkowany z Madagaskaru jest zielony, ale na tułowiu ma czarno – niebiesko – czerwone plamy - ,,dodatkowe oczy. Owe barwne plamy odwracają uwagę wrogów od głowy stanowiącej słaby punkt, co umożliwia gekonowi wyjście cało z opresji. Gekon z Trynidadu jest barwy bordowej, a jego ogon (ewenement wśród gekonów) może być noszony zwinięty jak obwarzanek nad grzbietem swego właściciela. Jednak najbardziej charakterystyczną częścią anatomii tych jaszczurek są ich łapy. Omawiane zwierzęta są władne poruszać się zarówno po chropowatej korze jak i po gładkiej szybie. Pomimo tej zdolności czasem gekon może spaść. Mitem są opowieści głoszące, że przewiązany sznurkiem gekon może jakoby wciągać ludzi po murach; przecież nie wytrzymałby ich ciężaru! Prawdą jest natomiast wykorzystanie gekonów do kradzieży kapeluszy. Ich łapy nie mają przylg. Od spodu pokrywają je mikroskopijne szczecinki, do których można by porównać podeszwy obuwia sportowego. Gekon piaskowy ma palce spięte błoną, co zwiększa powierzchnię stopy i uniemożliwia jaszczurce zapadanie się w pustynnym piasku. Natomiast gekon fałdoskóry z lasów tropikalnych Azji Południowo – Wschodniej porusza się lotem ślizgowym dzięki owym podkreślonym w nazwie fałdom skórnym rozpościerającym się wzdłuż ciała zwierzęcia. Gekony są mięsożerne; odżywiają się owadami. Dokonują odłowów w trojaki sposób: albo chwytają długimi, lepkimi językami, bądź bezpośrednio szczękami, albo też przykrywają zdobycz całym ciałem. Są jajorodne. Na ogół są darzone sympatią ludzi w krajach, które zamieszkują. Wyjątkiem jest gekon turecki niesłusznie uważany za jadowitego. Odgrywają ważną rolę w utrzymywaniu w ryzach liczebności synantropijnych owadów. Cieszą się też popularnością w hodowlach terraryjnych.

Niektórzy herpetolodzy proponują uznać kameleony za autonomiczną grupę gadów. Są to zwierzęta ciepłolubne. Ich areał obejmuje: Indie, Cejlon, Azję Południowo – Wschodnią i Afrykę z Madagaskarem. W Europie (Portugalia, Hiszpania) reprezentuje je kameleon pospolity spotykany również w Grecji, do której został sprowadzony przez starożytnych Rzymian. Wyróżniamy ok. 100 gatunków kameleonów. Największy z nich jest kameleon olbrzymi (60 cm długości), zaś najmniejszy – kameleon karłowaty (3 cm długości). Nie sposób pomylić kameleona z żadnym innym zwierzęciem. Głowy ich są masywne, w zależności od gatunku ,,uzbrojone'' w takie czy inne przydatki (np. rogi). Oczy wyłupiaste, lecz zarośnięte skórą. Tylko źrenica wystaje. Mogą się one niezależnie poruszać w krańcowo różnych kierunkach. Brak widocznej szyi. Łapy przypominają obcęgi co stanowi przystosowanie do kroczenia po gałęziach drzew. Dzięki nim zwierzę może się mocno trzymać. Ogon ruchliwy, potrafiący zwijać się w spiralę jak i mocno chwytać się konaru. Jednak najdziwniejsza jest ich skóra. Krąży monstrualna fama na temat kameleonów zmieniających jej kolor. Uczyniono z nich nawet symbol kłamstwa, co jest jednak antropomorfizmem i to najgorszego rodzaju. To prawda, że kameleony maskując się przed drapieżnikami, zmieniają ubarwienie, ale zarówno czas owej ,,metamorfozy'', jak i asortyment ochronnych barw są znacznie mniejsze niż się powszechnie sądzi. Proszę nie wierzyć; żaden kameleon nie przybierze barw narodowych takiego czy innego państwa. Kameleony są mięsożerne. Konsumują owady chwytane długimi, lepkimi językami, ale te największe mogą też zapolować na gryzonie, ptaki, czy też mniejsze jaszczurki. Są jajorodne, nie przejawiają instynktu macierzyńskiego. Przeciwnie. Młode muszą uciekać z terytorium rodziców, aby nie stać się ich łupem. Kameleony przejawiają terytorializm. Walcząc straszą się nawzajem pokazem bojowych barw; pokonany zwierz blednie. W średniowieczu uważano, że paląc żołądek kameleona można sprowadzić deszcz (kompletna bzdura!) ² . Populacje kameleonów madagaskarskich są przez miejscową ludność tępione jako rzekome demony wcielone w zwierzęta; ich kręgosłupy są rytualnie rozbijane pałką. Czyż nie przypomina to europejskiej historii z kotami?

1 W Szczecinie dwukrotnie widziałem jaszczurkę zwinkę. Po raz pierwszy ujrzałem ją latem w Puszczy Bukowej (chodziłem wtedy do gimnazjum), a po raz drugi w czasie bezśnieżnej zimy w centrum miasta niedaleko Wałów Chrobrego (byłem wówczas studentem).

2 Do tego wierzenia nawiązałem w powieści fantasy ,,Tatra. Suplement''.