,,Ot patrzaj, dziecko, baranki dwa
Ten czarną wełnę, ten białą ma;
Jak będziesz grzeczne przez cały ranek
Popieści ciebie biały baranek.
Ale ten czarny co obok leci
Okropnie kąsa niegrzeczne dzieci''
- Wacław Szymanowski (1821 - 1886) ,,Dobre dziatki, dobre matki''
Zastanawiające w tym wierszu jest to, że czarny baranek gryzie niegrzeczne dzieci zamiast bóść je różkami.
,,Mogę rozkazać zwierciadłu, by objawiło różne rzeczy – odparła Galadriela – a niekiedy pokazuję pewnym osobom to, co sobie życzą zobaczyć. Ale zwierciadło może też z własnej woli ukazać obrazy, o które je nikt nie prosił, a bywają one często niezwykłe i bardziej pouczające niż tamte, upragnione. Co ujrzysz, jeśli zostawimy swobodę zwierciadłu, nie wiem. Pokazuje ono czasem dzień dzisiejszy albo to, co się może dopiero później zdarzyć. Lecz nawet największy mędrzec nie zawsze jest pewien, czy to, co widzi, należy do przeszłości, do teraźniejszości czy do jutra. Czy chcesz spojrzeć w zwierciadło?’’ - J. R. R. Tolkien ,,Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia’’
W kwietniu 2025 r. przeczytałem dialog Plutarcha z Cheronei ,,O zamilknięciu wyroczni’’ (łac. ,,De defectu oraculorum’’). Plutarch (ok. 50 – ok. 125) był kapłanem Apolla w Delfach, zatroskanym z powodu upadku wielu wyroczni.
W starożytności wierzono, że przepowiedni udzielają bogowie, demony (pośrednicy między bogami a ludźmi) lub też wygłaszane są pod wpływem psychoaktywnych oparów. Jako przyczynę ich zamilknięcia podawano zrażenie się bogów do ludzkiej niegodziwości (Planetiades) lub spadek zapotrzebowania na ich działalności z powodu wyludnienia Grecji (Ammonios).
W dziele Plutarcha zostało opisanych wiele interesujących i często już zapomnianych mitów i wierzeń.
- Delfy zostały założone w środku świata, gdzie znajdował się kamień omfalos (,,pępek’’). W miejscu tym spotkały się dwa orły lub łabędzie, wypuszczone z przeciwległych końców świata.
- Niegasnąca lampa ze świątyni egipskiego boga Amona co roku zużywała coraz mniej oliwy. Uważano to za oznakę zmniejszającej się długości roku.
- Demony (inaczej niż w chrześcijaństwie) mogły być dobre lub złe. Długowieczne, lecz śmiertelne miały przed sobą 9720 lat życia. Istniała możliwość przemiany człowieka w herosa, a następnie demona i boga. Według Hezjoda wiele stuleci trwało życie wrony, jelenia, kruka, feniksa i nimfy. Długość życia tej ostatniej równała się długości życia drzewa, stąd nazwa: hamadriady (,,zrośnięte z drzewem’’) 1. Demony odpowiadały za niemoralne czyny i upokarzające przygody przypisywane w mitach bogom. Argument ten wykorzystali później chrześcijańscy apologeci 2. Złe demony zsyłały nieszczęścia (zarazy, nieurodzaj, wojny, zamieszki) i domagały się ofiar z ludzi. Plutarch wspominał o istnieniu na Krecie kultu bezgłowego demona Molosa, ojca Merionosa z ,,Iliady’’. Molos został znaleziony bez głowy po tym jak zgwałcił nimfę.
- W dialogu przedstawiony został również mit o śmierci boga Pana. Tajemniczy głos obwieścił ja koło wyspy Paksos egipskiemu sternikowi Tamusowi (przypuszczalnie noszącemu imię teoforyczne, nadane na cześć Tammuza, akadyjskiego boga wegetacji).
,,Wedle starej tradycji Pan miał umrzeć w tym samym momencie, co ukrzyżowany Jezus; opowiada się, że pewien zmierzający do Italii żeglarz usłyszał głos: ‘Obwieść ludziom, że wielki bóg Pan nie żyje. Gdy żeglarz spełnił polecenie, odpowiedział mu wielki wybuch płaczu. Dla wielu chrześcijan wydarzenie to oznaczało kres pogaństwa; w okresie późnego średniowiecza starożytny bóg użyczył swej postaci diabłu’’ - Elizabeth Hallam ,,Bogowie i boginie. Ponad 130 postaci bóstw w religiach świata’’
- Uczestnik dysputy, imieniem Demetrios opowiedział o swojej podróży do Brytanii. U jej wybrzeży leżały liczne wysepki nazwane na cześć bogów i herosów. Na jednej z nich spał uwięziony Kronos pod strażą 100 – rękiego olbrzyma Briareosa. Ojcu bogu Olimpu towarzyszył liczny orszak złożony z demonów. Przypuszczam, że mit ten mógł posłużyć H. P. Lovecraftowi (wielkiemu miłośnikowi antyku) jako jedna z inspiracji przy tworzeniu postaci uśpionego Cthulhu.
- Greccy filozofowie toczyli spór o to ile istnieje światów. Arystoteles i stoicy twierdzili, że istnieje tylko świat, w którym my żyjemy. Według Epikura istniało nieskończenie wiele światów, zdaniem Platona – pięć, zaś pitagorejczyk Petron oszacował ich liczbę aż na 183. Zagadnienie to było roztrząsane również w średniowieczu. Św. Augustyn i Tomasz z Akwinu opowiadali się za istnieniem tylko jednego świata.
- Mieszkańców wybrzeży Morza Czerwonego raz do roku odwiedzał mądry, barbarzyński wróżbita, na co dzień przebywający w towarzystwie nimf i demonów. Kiedy wygłaszał przepowiednie, z jego ust wydobywał się rozkoszny zapach. Odznaczał się niezwykłą urodą dzięki spożywanemu co miesiąc gorzkiemu owocowi o leczniczych właściwościach.
- Solimowie czcili tzw. ,,twardych bogów’’. Byli to ich władcy; Arselos, Dryos i Trosobios, zabici przez Kronosa i deifikowani po śmierci.
- Początki wyroczni delfickiej sięgają czasów, gdy pasterz Koretos wpadł do szczeliny z odurzającymi oparami. Po wyjściu z niej jako pierwszy wygłosił trafną przepowiednię.
Wczesnochrześcijański historyk, Euzebiusz z Cezarei (ok. 264 – ok. 340) dostrzegał w dialogu Plutarcha zapowiedź upadku pogaństwa.
1 Odsyłam do posta: ,,Długość życia nimfy’’.
2 Odsyłam do posta: ,,Anna Świderkówna o demonach’’.
,,A Kserkses to wszakże morze kazał chłostać i piętnować i do góry Atos wystosował list: 'Atosie boski, niebios sięgający, nie śmiej przeszkadzać moim dziełom głazami wielkimi i trudnymi do ociosania, bo cię każę zwalić i do morza wrzucić!''' - Plutarch z Cheronei ,,O powściąganiu gniewu''
