,,Casiya
ov Drayadova:
Szczecin to nora!
Pan
Andreus ov Leovishiner
(z oburzeniem): Szczecin jest dużym miastem wojewódzkim!’’ –
usłyszane na religii w pierwszej klasie gimnazjum.
Urodziłem
się i mieszkam w Szczecinie w Polsce. Poniżej chciałbym
zaprezentować pracę z informatyki dotyczącą historii ulicy, na
której wówczas mieszkałem napisaną w 2005 r. w czasie studiów
historycznych na Uniwersytecie Szczecińskim:
,,1. WSTĘP
Szczecin jest miastem leżącym w północno – zachodniej części Polski. Położony jest w dolinie Odry otoczonej zalesionymi wzgórzami. Ma ponad tysiącletnią tradycję i burzliwe dzieje. Okres jego świetności przypada na czasy panowania książąt z dynastii Gryfitów oraz przynależności miasta do Hanzy. Przez wiele wieków robił wrażenie na przybyszach silnymi murami, efektowną zabudową mieszkalną, wielokondygnacyjnymi spichlerzami, wieżami kościołów oraz wielką liczbą statków cumujących przy nabrzeżach. W XVII wieku po wygaśnięciu rodu pomorskich książąt Szczecin stał się celem najazdów zbrojnych państw ościennych – Danii, Szwecji, Brandenburgii i Niemiec. Nowożytne fortyfikacje wzniesione w latach 30 – tych XVII wieku wraz z przejęciem Pomorza przez Szwecję odmieniły panoramę miasta, podbudowując ją geometrycznym układem bastionów. Jeszcze potężniejszy system obronny wprowadzili kolejni władcy, gdy Szczecin został włączony do Królestwa Prus. Fortyfikacje uniemożliwiające naturalny rozwój przestrzenny miasta dominowały aż do 1873 roku. Pierwsze próby zniesienia fortyfikacji, które wobec nowoczesnej sztuki wojennej stały się przestarzałe pojawiały się wśród mieszczan już od roku 1856. Pojawiały się głosy, aby zmniejszyć ilość wojska stacjonującego w mieście, a pieniądze przeznaczyć na budowę nowych budynków. Władze wojskowe ostro się temu sprzeciwiały, ale namiestnik Pomorza, późniejszy król Fryderyk Wilhelm IV zgodził się na rozebranie fortyfikacji i w 1873 roku wydał stosowne królewskie rozporządzenie. Całkowicie zniesiono Fort Wilhelma (1884) zasypując rowy forteczne i wyrównując teren. Po likwidacji budowli wojskowych rozpoczęto realizację nowego planu zagospodarowania na rozległym obszarze wokół starego jądra miasta. Nowo uzyskane tereny przeznaczone były głównie na budownictwo mieszkaniowe. Teren ten rozciągał się od Bramy Portowej aż do ul. Królowej Korony Polskiej.
W samym centrum Fortu Wilhelma powstałą min. Kaiser Wilhelm Strasse, obecna nazwa aleja Jedności Narodowej.
2. NAJDAWNIEJSZE DZIEJE ULICY
Zarys alei po raz pierwszy pojawił się na planach miasta w latach 70. XIX wieku. Już wtedy zakładano, że będzie to główna oś urbanistyczna śródmieścia. Kierunek alei poprowadzono po starym trakcie wiodącym do tak zwanego Fortu Wilhelma, czyli gwiaździstej fortyfikacji stojącej na drodze do właściwych miejskich obwarowań. Fort zlokalizowany był pomiędzy dzisiejszym placem Grunwaldzkim a placem Lotników. Nazwa została nadana w 1877 roku ku czci cesarza Wilhelma, tego samego , który wcześniej patronował fortowi. Początkowo miała prowadzić do skraju Starego Miasta (styk placu Żołnierza i alei Niepodległości) i miała się ciągnąć daleko poza dzisiejszy plac Armii Krajowej. Na starych planach szeroka ulica prowadzi przez dzisiejsze Jasne Błonia, ulicę Wyspiańskiego aż do willowej dzielnicy przedmiejskiej Westend (Łękno). Pierwotnie też w planach nie było dzisiejszego placu Lotników, był za to plac w rejonie budynku , w którym mieści się obecnie rektorat Uniwersytetu Szczecińskiego (na wysokości ulicy Wielkopolskiej). Jej podział oraz przebieg skorygowano w 1882 roku. Zrezygnowano z placu pomiędzy ulicami Wielkopolską i Niedziałkowskiego i określono kształt placu Grunwaldzkiego.
3. DAWNA ZABUDOWA ULICY
Jako jeden z pierwszych obiektów wzniesiono w 1885 roku pomiędzy ulicami Wielkopolską a Niedziałkowskiego 2 – kondygnacyjny ceglany budynek szkoły im. Fryderyka Wilhelma z efektowną aranżacją elewacji w cegle licowej, ozdobionej kamiennym detalem i barwną glazurą (obecnie rektorat Uniwersytetu Szczecińskiego). Najpiękniejsza secesyjna część zabudowy powstała niemal w całości w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. Od placu Żołnierza do Placu Grunwaldzkiego, ulica o szerokości 48 metrów miała charakter handlowo – usługowy. Linia elewacji rozbudowana była wykuszami, balkonami i loggiami. Partery przewidziane były na usługi. Od placu Grunwaldzkiego do rejonu dzisiejszego Urzędu Miejskiego linię pierzei w odległości 56 metrów poprzedzono ogródkami otoczonymi pięknymi żeliwnymi płotami. Kamienice, które powstały w alei, były chyba najpiękniejszym przykładem wpływu secesji na architekturę w owym czasie. Nigdzie w mieście nie było takiego nagromadzenia narożnych wieżyczek, bogato zdobionych balkonów i bram. Bogaty detal elewacji z boniowanym przyziemiem i podkreślonym wystrojem I i II piętra, wywodzi się z repertuaru form historycznych oraz w kamienicach powstałych na przełomie wieków z ornamentyki secesyjnej. To tu powstały duże mieszkania, w których mogli osiedlić się zamożniejsi mieszkańcy miasta, których jednak nie było stać na budowę własnego domu w powstających dzielnicach willowych.
Z tego samego okresu pochodzi kamienica przy alei Jedności Narodowej 12 i 42. Zbudowane zostały w 1899 roku według projektu architekta Georga Sommenstuhla, m. in. współpracownika Friedricha Liebergesella, głównego autora szczecińskiej secesji. Zaprojektował ciąg niezwykle ozdobnych balustrad balkonowych , w których zawarł szereg motywów roślinnych. Budynek został usytuowany w samym centrum miasta na jednej z promieniście odchodzących od placu ulic. Poszczególne jego elewacje zdobi bogaty ornament roślinny z różnorodnymi motywami kwiatowymi. Najpiękniejsza jest fasada narożna, w której mieści się wejście do apteki. Zastosowana w fasadzie dekoracja roślinna jest odzwierciedleniem naturalistycznego nurtu w secesji, będącego gloryfikacją potęgi rozrodczej przyrody, życia i witalności sił natury.Późniejsze uzupełnienia zabudowy zostały dostosowane do dominujących form (np. budynek nr 37, obecnie należący do policji przy narożniku z ulicą Mazurską, wzniesiony w 1914 roku dla urzędu finansowego). Zabudowa alei trwała aż do połowy lat 20. Jednak najdłużej nie zagospodarowany pozostawał dzisiejszy plac Armii Krajowej. Wbrew wcześniejszym planom uznano ostatecznie, że tu aleja będzie się kończyć. W latach 1924 – 1927 zbudowano potężny gmach, w którym mieściła się siedziba Prowincji Pomorskiej. W dobudowanym w latach 30. prawym skrzydle siedzibę znalazł NSDAP.
4. PLAC GRUNWALDZKI
Aleję Jedności Narodowej przecinają dwa place: Grunwaldzki (Kaiser – Wilhelm – Platz) oraz Lotników (Augustaplatz).
Historia placu Grunwaldzkiego sięga lat trzydziestych XVIII wieku. Wtedy – mniej więcej w miejscu dzisiejszego ronda – powstał Wielki Fort Wilhelma, który stał na drodze do wałów otaczających Szczecin. Od 1856 roku wśród mieszczan pojawiały się nieśmiałe próby zniesienia fortyfikacji, które wobec nowoczesnej sztuki wojennej stały się przestarzałe. Fort zlikwidowano w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Pierwsze plany przewidywały budowę w tym miejscu prostokątnego placu, który jednak od początku miał być miejscem, z którego rozchodziłyby się główne ulice nowej dzielnicy Szczecina. W dokumentach pojawiła się nawet nazwa – plac Kościelny. Kiedy jednak w 1882 roku przystąpiono do prac przy wytyczaniu nowych ulic, dzisiejszy plac Grunwaldzki zyskał obecny, kolisty kształt. Wychodzi z niego osiem ulic i otoczony jest dwoma pierścieniami ulic 1).. Plac został przyozdobiony rzędem lip szerokolistnych, a wewnątrz rzadkimi okazami krzewów. 2)
Interesujący był też przebieg linii tramwajowej. Kiedy zbudowano plac, tory ułożone zostały na ulicy obiegającej rondo, tramwaje objeżdżały go więc tak, jak robią to dziś samochody. Układ ten został zmieniony jeszcze przez Niemców w momencie, gdy na ulicach Szczecina zwiększył się ruch samochodowy. Tramwaje zostały skierowane przez środek ronda. Druga wojna światowa nie oszczędziła placu. Część otaczających go kamienic została zniszczona. Trzy narożniki zniszczone w czasie wojny zostały odbudowane w latach 60 – tych. Powstały tu brzydkie wieżowce, które oszpeciły plac i zdeformowały jego architektoniczny ład. Z powojenną historią placu związane jest jeszcze jedno ważne wydarzenie. W dniu 15 lipca 1945 roku odbyła się pierwsza w polskim Szczecinie patriotyczna demonstracja przybyłych do miasta Polaków. Wtedy też oficjalnie przemianowano nazwę placu – z niemieckiej Kaiser Wilhelm Platz – na Plac Grunwaldzki.
Plac jest zwyczajowym miejscem różnych manifestacji […].
5. PLAC LOTNIKÓW
Drugim placem przecinającym aleję Jedności Narodowej jest plac Lotników. I znów uczczony został cesarz, patron ulicy. Umieszczoną na wysokim cokole postać Wilhelma I jadącego na koniu odsłonięto 1 listopada 1894 roku. Obecnie stoi tu Pomnik Wdzięczności (do niedawna zakończony pięcioramienną gwiazdą).
6. ZNISZCZENIA WOJENNE
Bomby aliantów zniszczyły kamienice kapiące od ozdób w stylu eklektycznym. Zniknęły piękne klomby i istne dywany kwiatów, powstało jedno wielkie rumowisko. I tu właśnie po wojnie w latach 50., jako jedno z zadań planu sześcioletniego, wzniesiono pierwsze nowe osiedle w polskim Szczecinie (między placem Lotników a placem Grunwaldzkim). Była to po części odbudowa, jako że wykorzystano fundamenty starych kamienic, ale też budowa nowego, gdyż zamiast odtwarzać różnorodność form XIX – wiecznych, zastosowano modernizm lat międzywojennych, zwany wtedy z pogardą ‘socrealizmem’. Domy te od razu się mieszkańcom spodobały – są funkcjonalne, przestronne, nasłonecznione. Mają też dyskretną, skromną ornamentykę. Osiedle nazwano Środmiejską Dzielnicą Mieszkaniową – SDM – em. 3). Najmniej ‘szczęścia’ miała ta część ulicy, któa przylegała do placu Żołnierza. W wyniku bombardowań ostała się tylko jedna kamienica. Po wojnie wybudowano po obu stronach ulicy dwa niskie pawilony w niczym nie pasujące do zabudowy alei. Z oczywistych względów zniknął pomnik cesarza Wilhelma, w którego miejscu pojawił się betonowy słup do niedawna jeszcze zakończony pięcioramienną gwiazdą. Nieco dalej w kierunku placu Grunwaldzkiego postawiono pomnik marynarza, stoją tam pudełkowe betonowe bloki, a przed samym Urzędem Miejskim betonowy pomnik Gryfa. Oczywiście nie ma śladu po dawnych ogródkach, a ocalałe kamienice od lat nie odnawiane straszą swym wyglądem. Jednak nie wszystko zdołano oszpecić betonowymi płytami. W latach 70., kiedy w mieście w najlepsze szalało budownictwo wielkopłytowe, wreszcie ktoś 4) wpadł na pomysł zbudowania fontann. I tak w 1974 roku wbrew przeróżnym niemożnościom epoki socjalizmu fontanny trysnęły wodą. Aleja Fontann stała się ulubionym miejscem szczecinian. I choć niedoróbki z lat 70. trzeba było jeszcze poprawiać, a wreszcie w latach 90. gruntownie fontanny zrekonstruować, tych wydatków mieszkańcy nie kwestionowali.
7. ZIELEŃ I POMNIKI
Aleja Jedności Narodowej jest częścią szlaku spacerowego, zwanego złotym szlakiem obfitującego w wiele pomników i wspaniałą zieleń. Wędrówkę rozpoczynamy od strony placu Żołnierza w kierunku gmachu Urzędu Miejskiego zamykającego aleję. Po lewej stronie widać Pomnik Wdzięczności poświęcony żołnierzom radzieckim, którzy zginęli na szczecińskiej ziemi wiosną 1945 roku. Pomnik odsłonięto w 1950 roku. Plac w owym czasie obsadzono lipami kanadyjskimi, które corocznie są strzyżone. Dochodzimy do placu Lotników i tu możemy podziwiać przepiękne magnolie oraz pomnik włoskiego kondotiera Bartolomeo Colleoniego (ok. 1400 – 1475) – kopię dzieła Andrei del Verocchio, zdobiącego jeden z placów Wenecji. Wykonana została na zlecenie Heinricha Dohrna z przeznaczeniem do otwartego w 1913 roku Muzeum Miejskiego. W 1948 roku wywieziona do Warszawy, w 2002 roku powróciła do Szczecina.
Wchodzimy w kolejny odcinek alei Jedności Narodowej ze zlokalizowaną tu Aleją Fontann. Po obu stronach fontann rośnie kilka gatunków lip, które sprawiają, że kwitną przez całe lato. 5) Na samym końcu Alei Fontann stoi pomnik Marynarza – Sternika. Dalej wchodzimy w najokazalszy gwiaździsty plac Grunwaldzki. Okala go lipowa aleja, zdobią go klomby i rzadko spotykane krzewy, z których najciekawszym jest krzew chińskiego miodownika. Na całej długości alei Jedności Narodowej można oglądać akcenty rzeźbiarskie: ‘Muszle’, ‘Rozkwit’ , ‘Stare i Nowe’, ‘Wiosna’, ‘Albatros’, ‘Kompozycja Brąz’, ‘Gryf’’.
PRZYPISY
1) W układzie radialnym placu wzorowana się na zabudowie paryskiego Placu Gwiazd, a autorem był prawdopodobnie paryski projektant G. E. Haussmannn, choć niektóre źródła podają, że taki charakter placu narzuciło istnienie okrężnych bitych dróg wokół głowicy Fortu Wilhelma, na których powstały ulice Mazurska i Wielkopolska. Do placu zbiegają się pasy jezdni z ośmiu stron, czyli krzyżują się cztery ulice.
2) Na placu posadzono lipę szerokolistną, która tworzy do dziś koliście przebiegającą aleję. Znajduje się tam również najstarszy w Szczecinie okaz budlei skrętolistnej (omżyn z rodziny budlejowatych). Istnieje ponad 100 gatunków tych krzewów lub małych drzew. Na placu posadzono budleję Davida o kwiatach różowych, zebranych w gęste kwiatostany. Wzdłuż ulic rosną lipy drobnolistne, głóg pośredni w odmianie pełnokwiatowej różowej oraz krzew chińskiego miodownika.
3) Szczecińska Dzielnica Mieszkaniowa wzniesiona w latach 1953 – 1957 wg projektu Henryka Nardy i Emanuela Maciejewskiego.
4) Pomysłodawcą wybudowania fontann w alei Jedności Narodowej był ówczesny prezydent miasta Jan Stopyra w latach 1973 – 1984. Za jego kadencji wybudowano ponad 25 tys. mieszkań. Rozpoczęto budowę wielkich osiedli mieszkaniowych. Oddano do użytku magistralę wodną. Rozpoczęto budowę trasy zamkowej oraz oddano do eksploatacji Estakadę Pomorską. Przebudowano układ komunikacyjny miasta. Doprowadzono do miasta gaz ziemny z południowej Wielkopolski. Miasto wzbogaciło się o oczyszczalnię ścieków. Był wiceprzewodniczącym komitetu organizacyjnego powołującego Uniwersytet Szczeciński. Na trwałe w krajobraz Szczecina wpisała się z tego okresu Aleja Fontann oraz Pomnik Czynu Polaków.
5) Lipa (Tilia) obejmuje około 45 gatunków drzew. W Polsce dziko rosną dwa gatunki lip: drobnolistna i szerokolistna. Oba gatunki są często sadzone jako drzewa alejowe. Z gatunków obcych często sadzone są krymska jako drzewo alejowe oraz srebrzysta, która odporna jest na suszę i dobrze znosi warunki miejskie.’’
Śniło
mi się, że:
- Szczecin
leży na Wzgórzach Golan,
- Wojciech
Cejrowski pokazał grupce dzieci fontannę na Wałach Chrobrego jako
miejsce, gdzie wrzucono prochy Teofila Lenartowicza,
- Wojciech
Cejrowski codziennie zabierał mnie po wycieczki po Szczecinie,
- wsiadłem
przez pomyłkę do szczecińskiego autobusu ,,Luxtorpeda’’,
który zajmował całą jezdnię, wyskoczyłem z niego, a on
przejechał nad moją głową.
