Małpiatki

W eocenie niektóre małe, owadożerne ssaki w celu ochrony przed drapieżnikami oraz zapewnienia sobie obfitości pokarmu (owoce, sok drzewny, żywica, nektar, jaja, pisklęta, kora, jaszczurki) zmieniły tryb życia z naziemnego na nadrzewny. Z czasem na drodze ewolucji zmieniły się w nowy rząd ssaków – naczelne. Ich najstarszymi przedstawicielami są małpiatki, które dały początek małpom, a te z kolei – ludziom.

Najstarsi przedstawiciele naczelnych to wymarłe plezjapidy. Ich najlepiej poznani przedstawiciele to: nekrolemur i purgatorius, odkryte nad jeziorem Messel w Niemczech. Sądząc po wielkich oczodołach możemy przypuszczać, że prowadziły nocny tryb życia, na drzewach. Ich pokarm stanowiły owady i owoce. Leśny tryb życia tych zwierząt nie sprzyjał fosylizacji ich kości, toteż mało o nich wiemy.

Stosunkowo niedawno powstały lemury. ,,Lemur'' znaczy po łacinie ,,duch zmarłego'', stąd nazwa zwierząt ¹. W mitologii malgaskiej w lemury są zaklęte dusze zmarłych ludzi, którzy porzucili życie w wiosce. Na Madagaskar lemury dostały się przypadkowo. Konary drzew, na których żyły, pływały w wodzie, a prąd zaniósł je właśnie na Madagaskar. Na tej wyspie lemury nie znalazły konkurencji pokarmowej ze strony już istniejących małp. Toteż kiedy na innych terenach lemury wymarły, na Madagaskarze stały się ,,gospodarzami'' wyspy. Oto niektóre kopalne małpiatki żyjące na Madagaskarze:

a) megaladapis wzrostu goryla wyglądał jak skrzyżowanie tej małpy z koalą. Był zbyt ciężki aby się wspinać na drzewa. Żywił się korą i liśćmi obrywanymi z niskopiennych drzew i krzewów.

b) paleopropitek – trybem życia i sposobem odżywiania się przypominał leniwca

c) archeolemur przypominał natomiast pawiana. Żył w górach na piętrze regla, ale schodził w doliny w poszukiwaniu wody. Prowadził stadny tryb życia.

d) hadropitek był najmłodszy. Miał sprawne, ,,ludzkie'' ręce przydatne w grzebaniu w ziemi. Prowadził naziemny tryb życia. Żywił się korzeniami i cebulami.

Sielanka tych zwierząt nie trwała długo. 1000 lat temu na Madagaskar przybyli ludzie, aby się osiedlić. Utrzymywali się polując, toteż te wielkie pralemury były skazane na wymarcie na pierwszym rzucie. Nawiasem mówiąc z winy ludzi wymarły również nielotne ptaki, epiornisy (mamutaki), o czym może Czytelnik przeczytać w poście ,,Ptaki''.

Małpiatki współczesne dzielimy na: wyraki, lorisy, lemury, indrisy i palczaki.

Z wszystkich małpiatek najbardziej pierwotne są wyraki. Sprawiają wrażenie niemal wiernych kopii wymarłych plezjapidów. Żyją w Azji Południowo – Wschodniej i Afryce od Senegalu i Tanzanii po RPA. Ich dwa gatunki (wyrak – upiór i galago) wyglądają podobnie. Głowa duża i okrągła. Uszy małe. Jak reszta małpiatek, również wyraki mają wielkie wyłupiaste oczy, które świecą w ciemnościach. Te z pozoru niezwykłe oczy działają na tej samej zasadzie co oczy kota, tzn. odbijają pochłonięte światło różnych obiektów. Kark krótki i gruby. Łapy chude, zakończone długimi palcami, które mają opuszki zakończone przylgami. Zarówno wyrak – upiór (tarsjusz) i galago mają ogon. Tarsjusz ma ogon pokryty rzadką sierścią i zakończony chwostem, zaś ogon galago przypomina ogon łasicy. U obydwu wyraków służy on jako ster podczas skoków międzydrzewnych. Wyraki żywią się owocami i owadami, które łapią w locie. Popijają je sokiem drzewnym i żywicą, wodę sporadycznie zlizują z liści.

Galago ma silnie rozwinięte poczucie terytorializmu. Granice swego terytorium znaczy moczem i najdziwniejszy i (jak na ludzki gust) najobrzydliwszy sposób. Otóż macza łapki w moczu i dotyka nimi poszczególnych drzew ².

Wyróżniamy cztery gatunki lorisów. Większość z nich żyje w Azji Południowej i Południowo – Wschodniej, a jeden gatunek żyje w Afryce Południowej. Podobnie jak wyraki, lorisy również są doskonale przystosowane do nadrzewnego, nocnego trybu życia.

Jednym z nich jest lori wysmukły, endemit Cejlonu. Głowa okrągła, pysk krótki, oczy duże, a uszy małe. Tułów krępy. Łapy grube i sprawne. Palce zakończone prostymi, ostrymi pazurami. Przeciwstawny kciuk ułatwia chwytanie się gałęzi. Sierść szara, z białym pasem na głowie. Brak ogona.

Podobnie wygląda lori kukang żyjący w Indonezji i Malezji. Ma brązową jasnobrązową sierść z ciemną pręgą na głowie i zredukowany ogon.

W 1999 r. w chińskiej prowincji Yunnan, prymatolodzy (specjaliści zajmujący się naczelnymi) odkryli nieznany dotąd gatunek małpiatki, której nadali łacińską Nycticebus chinsensis. Swoim wyglądem przypomina lori wysmukłego, ale ma bardziej odstające uszy i czarną pręgę na grzbiecie. Ze względu na wczesną datę jej odkrycia, o tej małpiatce wiemy bardzo mało.

Jedynym lorisem żyjącym w Afryce jest potto. Wyglądem przypomina kota. Ma jasnobrązowe futro z białym brzuchem, szczątkowy ogon, zaś z jego szyi wystaje jeden krąg szyjny. Jest największym z wszystkich lorisów. Lorisy żywią się owadami, owocami, korą, pączkami, pędami, żywicą, sokiem drzewnym, żabami, jaszczurkami, jajami i pisklętami.

[…] Łatwy do rozpoznania jest lemur katta. ³ Jego głowa przypomina głowę lisa. Szczupły korpus. Łapy długie i chude, zakończone długimi palcami. Ogon długi w biało – czarne pierścienie. Służy on do dawania sygnałów. W odróżnieniu od większości lemurów katta prowadzi dzienny tryb życia. Żywi się owadami, owocami, liśćmi, pączkami i pędami. Bardzo dba o higienę. Do gładzenia sierści i usuwania pasożytów używa śliny, zaś zębów jako grzebienia.

Innym ciekawym lemurem jest sifaka biała. Jej nazwa jest onomatopeją – pochodzi od głosu jaki wydaje (sziffak!). Futro gęste, czarno – białe. Sifaki mają dziwaczny zwyczaj wykonywania karkołomnych skoków i piruetów. Podczas tych akrobatycznych popisów ogon służy do balansowania.

Kolejnym dużym lemurem jest wari. Wygląda jak skrzyżowanie kangura drzewnego z pandą. Jest gatunkiem ginącym.

Największym współczesnym przedstawicielem małpiatek jest indris wzrostu gibona. Wygląda jak krzyżówka tej małpy z pandą. Malgasze nazywają go ,,bobakoto'', czyli ,,kuzyn człowieka''. Prowadzi dzienny tryb życia. Wydaje przerażające dźwięki, które zdradzają jego obecność. Na szczęście nie ma naturalnych wrogów. Tubylcy go nie zabijają, wierząc, że może schwytać lecącą w niego broń i skierować w stronę łowcy (mit ten ma chronić zwierzę). Indrisy są czczone, ale wykorzystywane do polowań na ptaki.

A oto kolejny dziwoląg. Jest wielkości wiewiórki, ma ogon w postaci kity, zęby szczura, oczy sowy, uszy nietoperza. Oryginalne są dłonie tych zwierząt. Palce (szczególnie środkowy) są cienkie i kościste. Z tego powodu nazywa się palczak. Żywi się owadami lęgnącymi się pod korą drzew, jajami i kokosami. Ze względu na niesamowity wygląd, tubylcy uważali te zwierzęta za zwiastunów śmierci i je tępili. Palczak jest gatunkiem ginącym.

1 W jednej ze scen ,,Fausta'' J. W. Goethego lemury miały pochować głównego bohatera. Pisząc powieść ,,Tatra'' utożsamiłem z nimi Kościeja I Nieśmiertelnego ;).

2 Polski twórca horrorów, żyjący w II RP, Stefan Grabiński opisał demoniczną istotę – białego wyraka żyjącego w kominach.

3 Najbardziej znanym przedstawicielem tego gatunku w popkulturze jest Król Julian z filmu ,,Madagaskar''