Małpy

Małpy tak jak małpiatki i ludzie należą do naczelnych. Żyją w Azji, Afryce i Ameryce Południowej.

Jedyną małpą europejską jest magot żyjący na Gibraltarze. Ich pochodzenie jest zagadkowe; mogły zostać sprowadzone zarówno przez Rzymian jak i Arabów. Kolonia tych małp znajduje się pod opieką stacjonującego tam garnizonu brytyjskiego. Żywią się owocami i korzonkami.

W Indiach rezusy i langury hulmany są czczone jako poświęcone bogu Hanumanowi. Te dwa gatunki małp prowadzą synantropijny tryb życia. Zdarza się, że rezusy w poszukiwaniu pokarmu zabierają go turystom z ręki, lub zaglądają do mieszkań. Langury natomiast zjadają uprawy rolne. Obydwie małpy najchętniej zamieszkują parki, ogrody i świątynie. Obecnie nie buduje się im świątyń, ale już istniejące zaopatrywane są w żywność dla małp. Langury czczone są również w Tybecie.

Oprócz hulmana w Azji żyje drugi gatunek zwany langurem okularowym lub czarnym. Langur okularowy został tak nazwany, ponieważ jego sierść ma czarny kolor, a wokół oczy są białe otoczki. Samica rodzi dwoje młodych o sierści pomarańczowej. Jest gatunkiem ginącym ponieważ ludzie niszczą lasy tropikalne, w których żyje oraz na wskutek chemicznego zanieczyszczenia środowiska.

Nosacz został tak nazwany od wielkiego nosa długości ogórka (nos samicy jest krótszy, natomiast młode mają nosy zadarte). Olbrzymie rozmiary nosa pomagają nosaczowi w doborze partnera. Żyją w Azji Południowo – Wschodniej. Znakomicie skaczą po drzewach jak i pływają. Żywią się liśćmi i owocami. Z powodu wycinania lasów tropikalnych są gatunkiem ginącym. Nosacz jest hodowany w dwóch ogrodach zoologicznych, ale tylko w jednym się rozmnaża.

W Chinach żyje rokselana złocista wyróżniająca się rudo – złotym ubarwieniem sierści, zaś jej twarz jest szaro – biała.

W Himalajach znajdowano wielkie ślady stóp, które mogą należeć do yeti, legendarnego ,,człowieka śniegu''.

Makaki (do których należą wspomniane już magoty i rezusy) żyją w Azji i częściowo w Afryce Północnej (magoty) w wielu gatunkach np. makak japoński, jawajski i czubaty.

Makak japoński żyje zarówno w mroźnych, japońskich górach jak i w ciepłym klimacie małej wyspy Kushima. Północny makak japoński różni się od swego krewniaka tym, że ma gęstą puchatą sierść koloru szarego, doskonale chroniącą przed mrozem. Najulubieńszą ,,rozrywką'' tych małp jest kąpiel w gorących źródłach. Badaniem makaków japońskich zajmowała się wiele lat Seutsomo Mito. W odróżnieniu od swego północnego krewniaka, makak z południowych rejonów Japonii ma rzadszą sierść i jasną twarz (u górskiej odmiany twarz jest czerwona). Niedawno ta odmiana makaka japońskiego odkryła, że płukanie ziemniaków w wodzie słodkiej obmywa je z brudu, a moczenie w morzu dodaje im lepszego smaku. Obydwie odmiany makaka japońskiego doskonale pływają, a małpy z Kushimy łowią ryby. Makaki japońskie i jawajskie żywią się przede wszystkim owocami i liśćmi.

Z wyglądu makak czubaty przypomina szympansa, ale jest dużo mniejszy, ma bardziej wydłużoną twarz, a modzele pośladkowe w okresie owulacji są nabrzmiałe i czerwone. Na głowie ma długi (10 cm) pęk sierści ustawionej pionowo, od którego utworzono jego nazwę. Żyje w Azji Południowo – Wschodniej. Jej czczony przez tubylcze plemiona wyspiarzy. Żywi się owocami. Czasem ,,odwiedza'' wybrzeża morskie gdzie łowi drobne zwierzęta.

W Azji żyją dwa rodzaje małp człekokształtnych: gibony i orangutan.

Gibony są najmniejszymi małpami człekokształtnymi. Kończyny górne gibonów i orangutanów zwisają im aż do kostek. Gibony zamieszkują Indie, Cejlon i Azję Południowo – Wschodnią. Są tak zwinne, że miejscowi ludzie nadali im przydomek ,,małpy – ptaki''. Potrafią skoczyć z drzewa na drzewo z odległości 15 metrów i złapać ptaka w locie. Orangutany i gibony mają pod gardłem (podobnie jak wyjce) worek krtaniowy umożliwiający wydawanie bardzo głośnych dźwięków w celu przegonienia rywali.

Orangutany zamieszkują Sumatrę i Borneo. Ich nazwa znaczy po malajsku ,,leśny człowiek''. Twarz nieowłosiona. U starych samców pojawiają się na niej skórne fałdy wypełnione krwią i tłuszczem zwane ,,talerzami policzkowymi''. Żywią się owocami, jajami i miodem. Z powodu niszczenia lasów tropikalnych i odłowu młodych, orangutany są gatunkiem ginącym. Od 50 lat są pod ochroną.

,,To nie ludzie, ale i nie zwierzęta'' – powiedział Adrian Kortland z Zoo w Amsterdamie spotkawszy grupę szympansów w ogrodzie zoologicznym i w naturalnym środowisku. Europejczycy dowiedzieli się o istnieniu tych małp, kiedy Holendrzy w XVII wieku przywieźli jednego z nich. Szympansy żyją w Afryce w dwóch gatunkach: szympans i bonobo. Są drugimi pod względem inteligencji po ludziach na świecie. Żyją w dobrze zorganizowanych stadach. Mają bogatą mimikę. W ogrodach zoologicznych potrafią posługiwać się nawet kredkami i farbami. Żywią się owocami, liśćmi, drobnymi zwierzętami, w tym … mniejszymi małpami (gerezy). Potrafią wykorzystywać kamienie do rozłupywania orzechów. Gdy zapragną owadów wkładają do termitiery patyk i zlizują przyczepione termity.

Największymi małpami świata są goryle (długość ciała: 125 – 175 cm, rozpiętość rąk: 200 – 275 cm, objętość klatki piersiowej samca: 175 cm). Mimo, że są silne (jednym uderzeniem pięści goryl potrafi złamać kark lwa) i mają ostre zęby (potrafią przegryźć lufę strzelby) są łagodne. Żywią się roślinami. Z powodu wielkiej wagi ciała dorosłe goryle nie potrafią wspinać się na drzewa w przeciwieństwie do młodych. Ich sierść jest czarna. W Kamerunie obok martwej, czarnej gorylicy znaleziono białe gorylątko, które nazwano Płatek Śniegu. Obecnie przebywa w Zoo w Barcelonie i jest ojcem kilku czarnych goryli¹. Sierść goryli jest gęsta, ale u starych samców klatka piersiowa jest naga. Uderzają w nią pięściami w celach porozumiewawczych. W dzienniku okrętowym Hanno z II wieku p. n. e. występują stwory, które kapitan nazwał ,,dzikimi ludźmi gorilla''. Zdarte z nich trzy futra zostały przywiezione do świątyni Melkarta w Kartaginie. W XIX wieku amerykański pisarz Paul Du Chaillu w książce ,,Podróże i przygody w podzwrotnikowej Afryce'' przedstawił goryla jako dzikie i napastliwe zwierzę. Tak samo przedstawiali go inni autorzy jak Henryk Sienkiewicz, Edgar Alan Poe, Alfred Szklarski itd. Pierwszym kto odkrył prawdziwą naturę goryli był William Read zainspirowany łagodnością gorylicy Jenny z menażerii Wombwella w Londynie. Początkowo uważano ją za szympansa, ale Karol Darwin wykazał, że jest to goryl. Od 50 lat goryle są pod ochroną. Są gatunkiem ginącym ponieważ ludzie niszczą lasy tropikalne i polują dla ich spreparowanych głów i łap, modnych, bo zakazanych trofeów. Proceder ten zaczął się wcześniej, ponieważ goryle wpadały w pułapki zastawione na antylopy. Chroniąc goryle zginęła Diana Fossey.

Pawiany zarówno kształtem głowy jak i nazwą łacińską, Papio cynocephalus (wg nowszych systematyk: Papio hamadryas) przypominają psy. Nazywano je kiedyś ,,psiogłowcami''. Uważano wtedy, że są to ludzie ubrani w futra porozumiewający się szczekliwymi dźwiękami. Pawiany żyją w Afryce w stadach, zwanych hordami. Dorastające samce tworzą pierwszą linię obrony całego stada. Małpy te mają ostre zęby, którymi potrafią przebić twardą skorupę, lub zagryźć swego naturalnego wroga – lamparta. Przy spotkaniu się z tymi małpami nie wolno patrzeć im w oczy, ponieważ u pawianów oznacza to wyzwanie do walki.

Mimo pewnego podobieństwa, nie sposób pomylić mandryla z pawianem. Samiec ma kolorową głowę; jego broda jest żółta, nos czerwony, pofałdowane policzki zaś niebieskie. Podobnie ubarwione są narządy rozrodcze i odbyt. Samica mandryla jest mniejsza i ma twarz ciemniejszą. Młode mandryle mają twarz bladą. Tułów obydwu płci jest krępy, sierść złocisto – brązowa, kończyny grube, ogon krótki i zadarty. Mandryle i pawiany są wszystkożerne – jedzą owoce, liście, pączki, pędy, korę, korzonki, owady, gryzonie, jaszczurki, jaja, a nawet młode antylopy.

Gerezy także żyją w Afryce. Należą do nich takie gatunki jak: gereza abisyńska i gereza trójbarwna. Małpy te są roślinożerne, a ich żołądek podobnie jak u bydła składa się z trzech komór. Gereza trójbarwna ma ubarwienie czarno – biało – brązowe. Na jej głowie znajduje się wysoki czub opadający na boki. Gereza abisyńska zwana białobrodą po bokach ciała ma białe frędzle włosów. Rodzi jedno biało umaszczone młode. Obydwie gerezy mają długie, puszyste ogony. Jako jedyne małpy na świecie potrafią latać lotem ślizgowym. Gereza abisyńska jest gatunkiem ginącym ponieważ ludzie niszczą lasy tropikalne, a także polują na nie dla futra i mięsa.

Wyjce (6 gatunków) żyją wyłącznie w Ameryce Południowej. Dwa najbardziej znane gatunki to wyjec rudy i wyjec czarny. Nazwa tych małp wzięła się stąd, że wydają głośne dźwięki w celu odegnania rywali. Mogą to robić ponieważ mają silnie rozwinięty worek krtaniowy.

Tamaryny również żyją w Ameryce Południowej w takich gatunkach jak: marmozeta lwia, tamaryna białoczuba i tamaryna wąsata. Małpy te należące do pazurkowców wyróżniają się małymi rozmiarami ciała i gęstym owłosieniem. Tamaryna wąsata ma zgodnie z nazwą długie, białe wąsy, wspaniale kontrastujące z czarnym futrem. U marmozety lwiej pomarańczowe włosy rosną nawet na uszach. U tego gatunku sierść osobników starych lub niedożywionych ma odcień jasny. Najbujniejszą grzywę

ma tamaryna białoczuba wyróżniająca się czarną twarzą kontrastującą z białą sierścią. Małpy te prowadzą nadrzewny tryb życia. Żywią się owocami, pędami, korą, żywicą, owadami, jajami,

 pisklętami i nadrzewnymi jaszczurkami. Marmozeta lwia jest gatunkiem ginącym ponieważ ludzie kiedyś odławiali ją do sklepów zoologicznych i domów gdzie nie miały warunków do rozmnażania się. Poza tym ludzie niszczą lasy tropikalne i polują na nie dla mięsa. W trosce o uratowanie gatunku różne instytuty naukowe zaczęły je hodować w ogrodach zoologicznych i laboratoriach.

Najmniejszą małpą świata jest pigmejka (15 cm + 18 – 20 cm ogon). Małpka ta należy do pazurkowców. Jej futro jest brązowe, a jej puszysty ogon ma czarne pierścienie. Pigmejka najchętniej żywi się owadami, ale je również owoce, żywicę, korę i sok drzewny. Ma ostre zęby, którymi potrafi przegryźć korę grubości 15 mm. Jest gatunkiem zagrożonym, bada się więc jej zwyczaje i prowadzi księgę rodowodową.

Sajmiri wiewiórcza została tak nazwana ponieważ jest bardzo zwinna jak wiewiórka. Jej mała głowa ma białą twarz otoczoną czarną ,,ramka'', stąd jej druga nazwa ,,trupia główka''. W okresie godowym samce tych małp gwałtownie tyją.

Większość małp prowadzi dzienny tryb życia. Wyjątkiem jest ponocnica również żyjąca w Ameryce Południowej. Twarz ponocnicy przypomina twarz sowy ponieważ jest okrągła, a oczy tej małpy są bardzo duże. Z tego powodu po angielsku nazywa się owl monkey (sowia małpa). Opuszki palców u ponocnicy są duże i lepkie, dzięki czemu małpa potrafi chwytać się nawet śliskich liści i gałęzi. Żywi się owocami, pączkami, kwiatami, owadami i ptakami.

Saki białolica ma długą puszystą sierść, która chroni ją przed deszczem i żądłami pszczół. Ogon również jest puszysty i niechwytny. U samca sierść na głowie jest biała, a u samicy brązowa. Z tego powodu uważano je kiedyś za odrębne gatunki. Saki białolica nazywana bywa ,,czuprynkiem''. Młode niezależnie od płci są ubarwione tak samo jak matka. Żywi się owocami, miodem, owadami, jajami, pisklętami i jaszczurkami.

W Ameryce Południowej żyje również uakari. Nazwa tej małpy wzięła się stąd, że gdy czuje się zagrożona, wrzeszczy ,,uakari''. Jej głowa jest aż do karku łysa i czerwona, a u ich młodych brązowa. Według starej indiańskiej legendy małpa ta pochodzi od człowieka, który zasypiając przy ognisku poparzył sobie twarz i stracił włosy. Legenda ta powinna budzić tym większe zdumienie, że w Ameryce Południowej nie ma małp człekokształtnych. Uakari jest roślinożerna, a odżywia się owocami i żywicą. Jest gatunkiem ginącym ponieważ ludzie niszczą jej siedliska, polują na nie dla mięsa i odławiają do trzymania w domu.

1 Płatek Śniegu żył w latach 1966 – 2003. Publikowany tu tekst napisałem w 1998 r.