,,Frankenstein''

 

,,Shelley, 2. Mary, żona poprzed., [chodzi o Percy’ego Bysshe’a Shelleya – przyp. T. K.], pisarka ang., (1797 – 1851), córka filozofa W. Godwina i Mary Wollstonecraft, autorka jednej z najlepszych powieści grozy” ‘Frankenstein’ (1818)’’ - ,,Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga tom 16 Serbowie do Szkocja’’

We wrześniu 2022 r. przeczytałem słynną powieść gotycką Mary Shelley ,,Frankenstein’’ (ang. ,,Frankenstein or modern Prometheus’’). W zimnym i deszczowym roku 1816, który przeszedł do historii jako ,,rok bez lata’’, grupka Anglików, a wśród nich: Mary i Percy Bysshe Shelleyowie, lord John Byron i jego lekarz William Polidori przyjechała na wycieczkę do Szwajcarii. Anglicy spędzali czas w Willi Diodati nad Jeziorem Genewskim na zażywaniu narkotyków, orgiach seksualnych, oraz wspólnej lekturze ,,Fantasmagorii’’, zbioru opowieści grozy. Pod ich wpływem zabawili się w wymyślanie własnego horroru. W takich to okolicznościach narodził się ,,Wampir’’ Williama Polidoriego, będący pierwszą powieścią o krwiopijcach oraz ,,Frankenstein’’ Mary Shelley. Ten ostatni utwór zainspirowany był koszmarem, który przyśnił się Autorce.

Akcja rozgrywa się u schyłku XVIII wieku w Szwajcarii (Genewa), Niemczech (Ingolstadt), Wielkiej Brytanii i Irlandii, Mongolii (rosyjscy wyznawcy teorii spiskowych traktują powieść jako … dowód na rzeczywiste istnienie Wielkiej Tartarii ¹), Rosji (Petersburg, Archangielsk) oraz na biegunie północnym.

Powieść ma strukturę szkatułkową. Jej początek i koniec stanowią listy angielskiego kapitana Roberta Waltona, odbywającego rejs na biegun północny. Część środkową wypełniają opowieści uczonego uratowanego przezeń przed utonięciem jak też zwierzenia samego potwora.

Tytułowym bohaterem jest młody uczony Wiktor Frankenstein (wielu mylnie nazywa stworzonego przezeń potwora jego nazwiskiem). Pierwowzorem tej postaci był niemiecki mag i alchemik Johann Konrad Dippel (1673 – 1734) przeprowadzający na zamku Frankenstein w Niemczech eksperymenty nad wskrzeszaniem zmarłych (odsyłam do posta: ,,Democritus Christianus’’). Frankenstein to także dawna, niemiecka nazwa Ząbkowic Śląskich. W 1606 r. miasto to zdobyło ponurą sławę z powodu rzekomego (lub prawdziwego) spisku grabarzy. Mieli oni min. rozprzestrzeniać zarazę za pomocą proszku wytwarzanego z ciał zmarłych i podjąć próby budowy jakiegoś stwora z ludzkich zwłok, za co zostali przykładnie ukarani. To drugie źródło inspiracji jest raczej mniej pewne niż pierwsze. Wiktor Frankenstein był Szwajcarem z Genewy. Pochodził z zamożnej rodziny i miał szczęśliwe dzieciństwo. Lektura dzieł dawnych alchemików (św. Alberta Wielkiego, Paracelsusa i Corneliusa Agryppy) skierowała jego zainteresowania na niebezpieczne tory okultyzmu, co później okazało się brzemienne w skutkach. Studiował nauki przyrodnicze na Uniwersytecie w Ingolstadt. Podczas gdy profesor Krempe wyśmiał jego zainteresowania hermetyzmem, w owym czasie odrzuconym przez główny nurt nauki, profesor Waldman mówił studentowi, że nie należy odrzucać całości dorobku dawnych alchemików. Student potraktował te słowa jako zachętę do dalszych prób pogodzenia nauki i magii. W rezultacie stworzył potajemnie potwora, co kosztowało go utratę bliskich. Uczony ścigając znienawidzone monstrum, znalazł w końcu śmierć z wyczerpania na biegunie północnym.

Potwór Frankensteina, porównywany do Adama, został zbudowany z trupów i ożywiony za pomocą elektryczności. Motyw ten stanowi nawiązanie do głośnych eksperymentów takich uczonych jak Erasmus Darwin (dziadek Karola Darwina próbował ożywić… makaron), Alessandro Volta i Luigi Galvani. Natychmiast rozpoznawalną ikoną popkultury stał się image monstrum granego przez Borisa Karloffa w horrorze z 1931 r. Shelley porównywała cerę swego bohatera do pożółkłej skóry mumii. Był olbrzymiego wzrostu, nieproporcjonalnie zbudowany, miał żółtawe oczy i długie włosy. Do tego żywił się wyłącznie roślinami. Pełen obrzydzenia i strachu Frankenstein wyrzekł się swojego dzieła, kiedy tylko ujrzał je żywym. Podpatrując z daleka ludzi, potwór szybko nauczył się mówić, a nawet czytać. Posiadał nadludzką wytrzymałość. Silnie spragniony miłości i przyjaźni, z powodu swej brzydoty był odtrącany przez wszystkich napotkanych ludzi, również przez mieszkającą na wygnaniu rodzinę de Lacey, którą kochał, podziwiał i starał się pomóc. Zgorzkniały z powodu doznanego zła, zamordował Williama, małego braciszka doktora Frankensteina. Później podrzucił dowód zbrodni niewinnej Justine Moritz, która z tego powodu została skazana na śmierć. Po tym co uczynił, prosił doktora, aby ten zbudował dla niego kobietę – potwora, z którą mógłby zamieszkać w odludnych rejonach Ameryki Południowej. Frankenstein wyjechał do Szkocji gdzie zabrał się do pracy. Kiedy jednak ujrzał jej rezultat, zniszczył swe dzieło, bojąc się, że świat opanuje rasa potworów. Wówczas potwór zamordował jego serdecznego przyjaciela, Henryka Clervala, zaś podejrzenia spadły na samego doktora. Ojciec Frankensteina umarł z żali. Uczony udał się w szalony pościg za stworzonym przez siebie monstrum, aby je unicestwić. Po śmierci Frankensteina, potwór zapłakał nad swym stwórcą i krzywdzicielem, po czym obiecał kapitanowi Waltonowi, że dokona samospalenia.

Reasumując Shelley stworzyła dwie bardzo skomplikowane postaci. Doktor Frankenstein nie jest całkiem dobry (ulega pysze i w swojej pracy badawczej narusza normy etyczne) podczas gdy jego potwór nie jest do końca zły (choć dopuszcza się zbrodni potrafi też kochać i współczuć).

Choć osobiste życie Mary Shelley trudno nazwać moralnym (odsyłam do świetnej książki Bartłomieja Grzegorza Sali ,,W upiornym laboratorium. Homunkulus, golem, potwór Frankensteina, Mr Hyde i inni’’), trzeba przyznać, że stworzyła dzieło o głęboko chrześcijańskiej i wciąż aktualnej wymowie, ostrzegające przed uzurpowaniem sobie praw Boskich przez człowieka i tragicznych skutkach owej pychy.

Na kanwie ,,Frankensteina’’ nakręcono niezliczone horrory (pierwszy z nich powstał już w 1910 r.). W latach 90 – tych XX wieku czasopismo dla dzieci ,,Świerszczyk’’ publikowało opowiadania z cyklu ,,100 przygód Maksia Drakulaka’’, w których istoty z wierzeń słowiańskich (wampiry, zmory, rusałki, duchy, wilkołaki) uczyły się w szkole Profesora Frankensteina pod okiem Białej Damy. Nawiązania pojawiają się również w cyklu komiksów ,,Baśnie’’ Billa Willinghama, serii ,,Monster High’’ (pojawia się w niej min. Frankie Stein, rozpadająca się córka potwora zbudowanego z trupów), cykl horrorów ,,Frankenstein Deana Koontza’’ i trylogia ,,Prawdziwa historia Frankensteina’’ Witolda Jabłońskiego i Sławomira Folkmana (premiera tomu pierwszego 30 września 2022).

1 W czasach Mary Shelley mało wiedziano o ludach Mongolii i Azji Środkowej, przeto nie umiejąc ich odróżniać, zbiorowo nazywano je wszystkie Tatarami. Nie jest to żaden dowód na istnienie wówczas imperium, zwanego Wielką Tartarią.