Poniżej przedstawiam swój referat, który wygłosiłem w 2008 roku na polecenie swojego promotora, prof. Stefanusa of Floriakova. Ów referat wykorzystałem później przy pisaniu pracy magisterskiej.
Wały
kamienne
Zarówno
na Ślęży, jak i na dwóch pozostałych górach znaleziono kręgi
kamienne, uznawane za ogrodzenia sanktuariów. Ślęża posiada jeden
taki okręg na szczycie, mogący pochodzić z okresu słowiańskiego,
zbudowany z czarnej skały gabro. Kamienie zostały ułożone
pionowo bez zaprawy. Wnętrze muru wypełniają żwir, piasek i
drobne kamienie. Jego resztki znaleziono za i przed schroniskiem, a
ciągną się przy zejściu żółtym szlakiem, aż do urwiska. Brak
owych kamieni przy wieży telewizyjnej - możliwe, że usunięto je w
trakcie budowy. Ów wał liczy sobie 3 - 5 m grubości u podstawy.
Ślęża posiada także ułożony z luźnych kamieni , mający
półkolisty kształt ,,wał półksiężycowaty'' , zwany
,,szczątkowym'' (ok. 600 m dł., ok. 2 m wysokości, 3 - 4 m
szerokości) w połowie zbocza (w jego pobliżu znaleziono ceramikę
z okresu kultury łużyckiej, halstackiej, średniowiecza wczesnego,
bądź późnego), oraz parę pomniejszych konstrukcji, które można
znaleźć 50 m powyżej Husyckich Skałek przy czerwonym szlaku. Owym
potrójnym, pochodzącym z kultury łużyckie, bądź późnego
średniowiecza, nie zachowanym w całości murem są trzy równoległe
do siebie murki z kamieni gabro - prawdopodobnie będące obiektem
kultu. (Grzegorz Domański przypisuje im cele obronne). Odległość
między owymi murkami wynosi 11 i 9 m, dł. od północy wynosi 12 m,
11, 5 m i 9 m. Fragmenty murów na Ślęży są szerokie na 3 m i
wysokie na 0,5 m. Potrójny mur biegnie od strony północnej i
przecina go czerwony szlak. Na ,,północnym dziedzińcu'' ślady
osadnicze występują przeważnie w postaci ceramiki. Innym
wczesnośredniowiecznym (?) murem jest ,,brama'' - niski, podwójny,
kamienny mur ze skały gabro, ciągnący się od grupy skał do
drogi. Zbudowany bez zaprawy, osiąga wymiary 7 x 8 m, 0, 5 m
wysokości, , ok. 37 m dł. i ok. 2 m wysokości i ciągnie się od
drogi do grupy skał. Między oboma murami biegło zagłębienie. Po
prawej stronie szlaku znajduje się mniejszy okręg (ok. 30 m
średnicy), prawdopodobnie o przeznaczeniu ofiarnym. Jeden z wałów
o wymiarach 200 x 50 m miał u wejścia dziedziniec wydzielony małym
murem. Na czerwonym szlaku znajduje się tzw. ,,poprzeczny mur''
(chronologia nieustalona), ciągnący się w poprzek drogi i
zawierający wejście do następnego kręgu o wymiarach 200 x 300 m,
zaś jego ciągnący się wzdłuż drogi wał liczy sobie ok. 800 m
dł. ,,Poprzeczny mur'' liczy sobie 15 m dł. Jest zbudowany z
kamieni gabro, bez użycia zaprawy. Domański przypisuje mu
przeznaczenie obronne. W obrębie wałów mógł być zbiornik wody
deszczowej, gdzie odkryto liczne przedmioty z brązu i fragmenty
ceramiki - mogły to być wota ofiarne. Równolegle do grodziska w
Będkowicach (od strony zachodniej) przebiega długi na ok. 70 m wał,
a także krąg, być może o przeznaczeniu kultowym, który zbudowano
z dużych głazów. Podobny do ślężańskich owalny mur odkryto na
Raduni (2 km obwodu, 3 - 5 m szerokości, ok. 0, 5 m wysokości i 20
ha powierzchni) oraz na Wieżycy. Odkryte w 1956 r. kręgi na obu
tych górach mają kształt bardziej owalny niż na Ślęży.
Wcześniej (1866r.) odkryto na Raduni krąg o 1780 m dł., 3 - 5 m
szerokości, 40 - 60 cm wysokości i ok. 20 ha powierzchni. Sytuuje
się on na południowo - wschodnim stoku góry. Kręgi kamienne na
wszystkich trzech górach powstały w tym samym czasie. Na Wieżycy
znajdują się pozostałości najmniejszego kręgu w Masywie Ślęży
(w południowej i wschodniej części szczytu). Według H. Cehak -
Hołubowiczowej kręgi te były dziełem nie Słowian, lecz kultury
łużyckiej, bądź Celtów. Przeznaczeniem wałów była nie tyle
obrona, co oddzielanie poszczególnych części sanktuarium.
Przemawiają za tym takie argumenty jak: zbyt duża wysokość n. p.
m. by odpierać atak, zbyt niska wysokość murów, badania
archeologiczne nie potwierdziły stałego osadnictwa w obrębie
kręgów, zaś według Cehak - Hołubowiczowej, miejsce to były dla
Słowian zbyt święte, aby je atakować. Podobne wały z kamienia
odkryte na Łysej Górze, zbudowano dopiero we wczesnym
średniowieczu.
Rzeźby
W
XVIII i XIX wieku nastąpił wzrost zainteresowania Ślężą wśród
uczonych i turystów. W ,,Przeglądzie Naukowym'' z 1845 r. wydawanym
w Warszawie, ukazał się artykuł ,,Badania archeologiczne o stanie
sztuk i przemyśle na ziemiach Słowian przed chrześcijaństwem''
Maksymiliana Sobieszczańskiego, który jako pierwszy polski uczony
uznał rzeźby ze Ślęży za dzieło pogańskich Słowian. Na Ślęży
i w okolicach znaleziono wiele rzeźb, takich jak dwa niedźwiedzie,
fragmenty poddanych obróbce ciosów skalnych, ,,Panna z rybą'',
,,Mnich'' i ,,Grzyb'' w dolnej części przypominający postać
ludzką. Wiele rzeźb zachowało się tylko we fragmentach - być
może było ich więcej. Nie znamy ich twórców. Przypuszcza się,
że omawiane posągi mogą być pochodzenia germańskiego (być może
relikt totemicznego kultu przodków). Chronologia owych rzeźb jest
sporna, datuje się je w przedziale od okresu lateńskiego do
wczesnego średniowiecza. Istnieje pogląd, że oba niedźwiedzie,
mnicha, grzyba i pannę z rybą, wyrzeźbiono w okresie halsztackim.
Rzeźba
,,Grzyb'' (,,Tułów Mnicha'') znajduje się przed kościołem św.
Anny w Sobótce, w którego okolicach go odkopano. Przedstawia
prawdopodobnie dolną część ludzkiej postaci, o wysokości 120 cm
ubranej w długą szatę. Nogi figury są wtopione w podstawę. W
górnej części rzeźby znajduje się znak ,,X", a także napis
określany jako runiczny.(R. Chanas).
,,Niedźwiedź"
(,,Dzik'') został odkryty przez Burghardta w 1733 r. obok ,,Panny z
rybą''. Wymiary rzeźby: 100 cm wys., 160 - 170 cm dł., ok. 60 cm
szer. Przednie łapy zostały obtłuczone. Od początków XX wieku
znajdowała się w pobliskiej wsi Strzegomiany, aż przeniesiono ją
na Ślężę. Pod brzuchem rzeźby znajdował się zatarty już znak
ukośnego krzyża. (Jeśli był to znak graniczny, to dlaczego
umieszczono go w tak niedostępnym miejscu?). Druga rzeźba o tej
samej tematyce, zwana też ,,strzegomską maciorą'', znajdująca się
na północnym stoku Ślęży ma wyryty znak ,,X'' na grzbiecie. Ów
mniejszy niedźwiedź (47 - 57 cm) został znaleziony w 1854 r. na
szlaku ze Strzegomia na Ślężę. Chłopi rytualnie obrzucali rzeźbę
kamieniami, uważając ją za posąg świni. W 1906 r. niedźwiedź
został umieszczony ,,na szczycie Ślęży przed nowym
schroniskiem'', aż w końcu przeniesiono go na dzisiejsze miejsce.
,,W ślad za Janiną Rosen - Przeworską warto przypomnieć, że dzik, jeśli przyjmiemy taką interpretację wspomnianych wyżej rzeźb - był u Celtów personifikacją sił przyrody, emblematem wojennym, a później stanu rycerskiego. Biały dzik był symbolem warstwy druidów. Wreszcie u Celtów mięso dzika było potrawą rytualną spożywaną ku czci wielkiej matki '' (Gierlach)
H. Cehak -
Hołubowiczowa po szczegółowej analizie rzeźb obu niedźwiedzi,
zaprzecza, jakoby były to dziki. Są to raczej niedźwiedzice. W
myśl teorii o wpływach greckich, niedźwiedź jako atrybut Artemidy
(jego kult był starszy niż kult samej bogini i występował w wielu
kulturach, także pozaeuropejskich), na Ślęży mógł symbolizować
żeńskie, lunarne bóstwo płodnej przyrody. W legendzie o
pochodzeniu rzeźby niedźwiedzia z ukośnym krzyżem na brzuchu,
miały miejsce wspólne łowy Bolesława Krzywoustego i Piotra Własta
na dzika, który ranił księcia w twarz (stąd przydomek
Krzywousty), aż dobił go Piotr Włast, który później miał
wystawić rzeźbę dzika ze śladami noża, w postaci ukośnego
krzyża na brzuchu. Posąg stanął przy ścieżce, zwanej dziś
,,drogą dzikiej świni''.
,,Panna z
rybą'' (,,Postać z rybą'') - postać ludzka w długiej szacie, w
pozycji półklęczącej, z obtłuczoną głową i nogami, (220 cm
wys.), znajdująca się na północnym stoku góry, ma znak ,,X'' na
grzbiecie ryby. Rzeźbę znalazł lekarz Burghardt z miejscowości
dziś zwanej Dzierżoniowem w 1733 r. pośród kamiennego rumowiska.
Burghardt uznał ją za bóstwo pogańskie i opisał w książce
,,Iter Sobothicum'' w 1736 r. Praca ta zainicjowała naukowe badania
historii Ślęży. Najstarsza wzmianka o ,,Pannie z rybą'' pochodzi
z 1209 r. (dokument nazywa ją ,,kamieniem Piotra'' co nawiązuje
albo do Piotra Własta, albo do św. Piotra z Rybą, jak w czasach
chrześcijańskich miano nazywać owe bóstwo płodności. W 1854 r.
w czasie prac budowlanych we Wrocławiu przy ul. Św. Antoniego 11,
znaleziono męską głowę (obecnie w Muzeum Archeologicznym we
Wrocławiu), niesłusznie uważaną za głowę Panny z Rybą. Ryba
najprawdopodobniej była symbolem płodności. Symbol ten występował
w religii Scytów, a na Ślęży znaleziono grociki do strzał typu
scytyjskiego. Gediga upatruje w rzeźbie wzorców kaukaskich,
środkowo - azjatyckich, lub nawet mezopotamskich (analogia z
asyryjskim i babilońskim bogiem Ea). Lewa noga ,,Panny z rybą''
jest silnie zgięta w kolanie, co ma analogie w rzeźbie greckiej
(kontrapostowy układ nóg), jednak w odróżnieniu od rzeźb
greckich, prawa noga ,,Panny'' jest lekko zgięta w kolanie, nie zaś
wyprostowana. Gediga widzi w tym ,,barbaryzację pierwowzoru''. O
,,Pannie z rybą'' przekazał legendę pisarz Bogusz Zygmunt
Stęczyński w poemacie ,,Śląsk":
,,A wieść gminna
zapewnia, że na owej górze,
Był pałac okazały,
co dachem tkwił w chmurze.
A w nim to księżniczka
Maria Włast przemieszkiwała
I wielkie
dobrodziejstwa ludziom wyświadczała,
Że mieli ją za
świętą.
Ona służebnicę
Wysłała dnia jednego
w bliską okolicę,
Aby przyniosła rybę
dla niedźwiedzia
Chrapał w pokoju pani,
lub patrzył ponury.
Bo gdy go pilnowano i
nad nim radzono,
Udawał, że śpi - ale
gdy go zostawiono...
Wymknął się
niespodziewanie z pokoju do sieni,
Do podwórza, do bramy
- i znikł w lasu cieni.
Lecz dziewczyna,
spotkawszy go powracająca,
Przelękła się ,
sposobu uciec nie mająca.
Niedźwiedź skoczył,
pochwycił... bez głowy została,
Trzymając w ręce rybę
- z rybą skamieniała''!
W innej
wersji dziewczyna sprowokowała niedźwiedzia do ataku nie chcąc dać
mu ryby, więc ją zabił, a pani kazała im postawić pomniki.
Posąg
Mnich (Kręgiel) znaleziony został u podnóża Ślęży między
Garncarskiem, Mianowem Wielkim, Florianowem i Wojnarowicami. Obecnie
znajduje się w Sobótce. Obwód rzeźby w najszerszym miejscu wynosi
279 cm i ma ona symbolikę falliczną. Zniszczeniu uległa podstawa
rzeźby. Znak ukośnego krzyża znaleziono na podstawie Mnicha i na
jego głowicy. Obok Niedźwiedzia i Mnicha widzimy kopczyki drobnych
kamieni, którymi obrzucano posągi. Według Gedigi wpływ na rzeźby
ze Ślęży wywarły kultury egejska i Grecji antycznej (Mnich
przypomina w proporcjach grecką wazę, ale ów argument jest
nieprzekonywujący) Mnich prawdopodobnie za Piotra Własta został
przeniesiony na drogę Świdnica - Wrocław (okolice wsi Garncarsko),
gdzie użyty został jako słup milowy (podobny, wzniesiony z rozkazu
Piotra Własta stał przed jego zamkiem w Koninie). Jeszcze w 1937 r.
archeolog niemiecki Fritz Geschwendt odkrył pod rzeźbą Mnicha
ofiarę - naczynie z gotowanymi ziemniakami (relikt pogaństwa). W
1950 r. przeniesiono Mnicha do Sobótki (przy okazji odkrywając na
jego podstawie znak ,,X") i ustawiono przy ówczesnej ulicy
Żymierskiego.
Inne
rzeźby: blok kamienny z zarysem ludzkiej nogi (znak ,,X'') -
znaleziony w narożniku kościółka w Starym Zamku, czworoboczny
słup kamienny (ok. 2,4 m wys.) odkryty w Sobótce, walcowaty głaz
ze znakiem ukośnego krzyża, znaleziony w grodzisku w Bądkowicach,
granitowy blok cylindryczny ze znakiem ,,X'' wydobyty z fundamentów
folwarku opactwa w Górce, a wreszcie granitowy graniastosłup ze
znakiem ,,X", który znaleziono na południowym stoku góry
Ślęży.
Jednym z
obiektów kultowych na Ślęży jest ołtarz tzw. ,,totemowy'',
znajdujący się w pobliżu źródła Jakuba, kształtu
czworokątnego, zorientowany według stron świata. W środku ma
otwór, prawdopodobnie przeznaczony na krew zwierząt ofiarnych, bądź
na libacje.
Źródła
Na
zboczach Ślęży biją ,,święte źródła"' (w tym dwa poza
obrębem kręgu na szczycie), które niegdyś mogły mieć
zastosowanie w kulcie (służyć do ablucji?, przedstawiać model
kosmologiczny?). Źródło pod szczytem zostało obudowane w XIX w.
Prowadząc badania archeologiczne, natrafiono na późnośredniowieczną
ceramikę. Na Raduni znajdowały się dwa źródła: Srebrnik (b.
Złote Źródło), gdzie znaleziono w XIX w. przedmioty z brązu,
oraz Głębokie Źródło. ,,Święte źródło'' na Wieżycy
znajduje się po północno - wschodniej stronie szczytu.
Kacza
Kałuża na Raduni to wykrot po drzewie, w którym znaleziono liczne
szczątki naczyń z epoki brązu i żelaza, oraz pochodzące z tych
okresów gliniane i kamienne krążki i kółka.
Grodziska
Koło
Będkowicach u stóp Ślęży, zostało odkryte
wczesnośredniowieczne grodzisko, o formie zbliżonej do owalnej,
dobrze zachowanych wałach i dwóch zrekonstruowanych chatach. W
archeologicznym rezerwacie, w lesie za wsią (na północ od niej)
znajdują się pozostałości ok. 50 kurhanów z okresu VIII - IX
wieku. Owe grodzisko ma zachowane wały (odcinek zach. i płd.),
całość liczy 80 - 100 m długości w obwodzie, wnętrze zaś: 65 x
75 m. Odkryto w nim półziemianki, ceramikę, kamienie żarnowe i
inne znaleziska. Na płd. wsch. od grodziska znaleziono ślady osady
z VIII - XIII w. Odkryto w niej resztki 23 obiektów (np.
półziemianki ze znaleziskami wewnątrz, czy naziemne budynki
gospodarcze).
Koło wsi
Biała odkryto wczesnośredniowieczną osadę (VI - VII w.),
zawierającą pozostałości ceramiki typu praskiego. Jest to jedno z
najstarszych osiedli wczesnośredniowiecznych w Polsce, złożone z
12 - 16 domów, zajmujących obszar ok. 0,5 ha. Była to osada
górnicza (wydobycie granitu ze stoków Ślęży), rolnicza i
hodowlana. Jej mieszkańcy trudnili się ponadto wyrobem żaren. Na
wzgórzu zwanym Tatarski Okup odkryto grodzisko z IX - X wieku.
Zarys
dziejów osadnictwa na Ślęży
W neolicie ludność skupiona wokół Ślęży przeszła na osiadły tryb życia (rolnictwo, hodowla, tkactwo, garncarstwo). Na stokach Raduni powstały wówczas kamieniołomy serpentynitu, służące min. do wyrobu siekierek. 4200 - 3500 p. n. e. (wczesny neolit) o okolicach Ślęży zaistniała używająca już miedzi kultura jordanowsko - śląska. Kultura pucharów lejkowatych zostawiła ułamki ceramiki na szczycie Raduni (jest to pierwszy ślad ludzkiej obecności w Masywie Ślęży). 2500 - 1700 p. n. e. w rejonie Ślęży wytwarzano bojowe toporki ślężańskie z serpentynitu, nefrytu, lub innych kamieni. W epoce brązu nastąpił dalszy rozwój osadnictwa w rejonie Ślęży. Owa góra pozostawała w zasięgu kultury łużyckiej w środkowym okresie epoki brązu. Na południe od Masywu Ślęży znaleziono wielkie skupisko ceramiki guzowej. 100 - 800 p. n. e. (IV okres epoki brązu) w obrębie kultury łużyckiej jej lokalna grupa ślężańska założyła ośrodek kultowy na Ślęzy, Raduni i Wieżycy. W Sobótce zachowały się groby ciałopalne. Epoka żelazna przyniosła dalszy rozwój kultury łużyckiej. W jednej z teorii Ślęża jako sanktuarium była obojętna Celtom. VI - VII w. - powstało kilka wczesnych osad w rejonie Ślęży, z czego najstarsza w Chwalkowie. Na zboczu owej góry odkryto chatę z półfabrykatami żaren, oraz liczny materiał ceramiczny. Od VII w. datuje się rozwój osady w Sobótce, a od VIII w. rozwijało się osadnictwo po wschodniej stronie góry. VIII - IX w. nastąpiła budowa dalszych osad w okolicach Ślęży, w miejscowościach takich jak: Strachowo, Stary Zamek (dwie), Mirosławice (dwie), Oleszna, Janówek (3), Jordanowo Śląskie (3), Kiełczowo, Kwieciszewo i Sobótka - Górka.
W neolicie ludność skupiona wokół Ślęży przeszła na osiadły tryb życia (rolnictwo, hodowla, tkactwo, garncarstwo). Na stokach Raduni powstały wówczas kamieniołomy serpentynitu, służące min. do wyrobu siekierek. 4200 - 3500 p. n. e. (wczesny neolit) o okolicach Ślęży zaistniała używająca już miedzi kultura jordanowsko - śląska. Kultura pucharów lejkowatych zostawiła ułamki ceramiki na szczycie Raduni (jest to pierwszy ślad ludzkiej obecności w Masywie Ślęży). 2500 - 1700 p. n. e. w rejonie Ślęży wytwarzano bojowe toporki ślężańskie z serpentynitu, nefrytu, lub innych kamieni. W epoce brązu nastąpił dalszy rozwój osadnictwa w rejonie Ślęży. Owa góra pozostawała w zasięgu kultury łużyckiej w środkowym okresie epoki brązu. Na południe od Masywu Ślęży znaleziono wielkie skupisko ceramiki guzowej. 100 - 800 p. n. e. (IV okres epoki brązu) w obrębie kultury łużyckiej jej lokalna grupa ślężańska założyła ośrodek kultowy na Ślęzy, Raduni i Wieżycy. W Sobótce zachowały się groby ciałopalne. Epoka żelazna przyniosła dalszy rozwój kultury łużyckiej. W jednej z teorii Ślęża jako sanktuarium była obojętna Celtom. VI - VII w. - powstało kilka wczesnych osad w rejonie Ślęży, z czego najstarsza w Chwalkowie. Na zboczu owej góry odkryto chatę z półfabrykatami żaren, oraz liczny materiał ceramiczny. Od VII w. datuje się rozwój osady w Sobótce, a od VIII w. rozwijało się osadnictwo po wschodniej stronie góry. VIII - IX w. nastąpiła budowa dalszych osad w okolicach Ślęży, w miejscowościach takich jak: Strachowo, Stary Zamek (dwie), Mirosławice (dwie), Oleszna, Janówek (3), Jordanowo Śląskie (3), Kiełczowo, Kwieciszewo i Sobótka - Górka.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz